Birkaç yıl önce Amsterdam'daki Stedelijk Müzesi'nde Kazimir Malevich and the Russian Avant-Garde sergisine denk gelmiş, bu lubok baskıları yakından görünce aşka düşmüştüm. Kimi matrak, kimi tokat gibi sert ama hepsi de mıknatıslı gibiydi.
Neo-primitivistlerin (ama sırf onların değil) temel ilham kaynaklarından birinin lubok (çoğulu lubki) olduğu söylenirmiş. Rusya'da ilk 16. yüzyılda görülen lubki, yani geleneksel ağaçbaskılar, taşrada yaşayan ve okuma-yazma bilmeyen halk için hazırlanırmış.
Dinsel ve tarihsel sahnelerin anlatıldığı ağaçbaskılarda metin de varmış ama öncelik, kaba ve çarpıcı resim dilindeymiş. Kompozisyonlar çoğunlukla çocuksu, bazen mizah yüklü ve perspektiften de pek nasibini almamış olurmuş.
Bu baskıların basitliği ile geleneksel resim ilke ve tekniklerini bir yana bırakan naif anlatımı birçok avangard sanatçıya çekici gelmiş ve ilham vermiş. Kazimir Malevich, Aristarkh Lentulov, Vladimir Mayakovsky başta olmak üzere birçok sanatçı, I. Dünya Savaşı sırasında Rus ordusuna moral vermesi için vatanseverlik temalı modern lubki üretmiş.
Bunları ve daha pek çok şeyi, çarşamba sabahı Sakıp Sabancı Müzesi'nin duvarlarını okuyarak ve elbette ki müze müdürü sevgili Dr. Nazan Ölçer'i dinleyerek öğrendik. SSM'nin, Sabancı Holding desteğiyle bu hafta açılan yeni sergisi Rus Avangardı - Sanat ve Tasarımla Geleceği Düşlemek, lafa her ne kadar o gözlerimi alamadığım lubok baskılardan girdiysem de, kronolojisi ve zenginliğiyle koca Rus tarihini önümüze seriyor.
EFSUNLU KOZMİZM
SSM'deki sergilerde hep olduğu üzere, sanatla beraber dönemin de izini sürüyoruz. Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne... Rusya'dan Sovyetler Birliği'ne... Dünyanın Kalanı... Sanat Alanında Gelişmeler... Böyle başlıklarla kronolojik ilerlediğinizde, dünyadaki siyaset tarihinin sanat tarihine etkisini de görüyorsunuz. Ve sanatın siyasetle, gündelik hayatla iç içeliğini...
Kozmizm misal... Yıl 1908... Evrenin, kozmik olayların ve uzay araştırmalarının büyüsüne kapılan Tsiolkovsky ve Fedorov gibi vizyonerlerden esinlenen fizikçi, filozof ve ekonomist Alexander Bogdanov, Kızıl Yıldız adlı romanını yayımlıyor. Kozmizmin entelektüel kıvılcımı oluyor bu eser. 1930'lara kadar sürüyor etkisi. Uzay yolculuğuna dair hayalleri ve projeleri, hem Sovyet hem de Nazi Almanyası roket çalışmalarını etkiliyor. SSM'deki sergide de efsunlu bir hali var Kozmizm'in, uzağında kalamıyorsunuz, çekiyor sizi.
Gelelim 1914'e; önce Büyük Savaş, sonra Dünya Savaşı, ikincisinden sonra da 1. Dünya Savaşı denen yangın yıllarına... Savaşın ilanından bir ay sonra, St. Petersburg adı, Almanca'ya benzediği gerekçesiyle Petrograd olarak değiştiriliyor. Milliyetçilik şahlanıyor. Birçok Rus sanatçı, Çağdaş Lubok Baskıları denen propaganda çizim ve karikatürlerinden yapıyor.
Malevich, Lentulov, hatta Mayakovski gibi daha sonra Ekim Devrimi'ni savunan sanatçılar da buna dahil oluyor, Çar'ın savaş girişimini ve Rus ordusunu destekleyen modern lubki üretiyor. Sonrasında 1917- 1921 İç Savaşı'nda da Bolşevikler'i ve Kızıl Ordu'yu destekliyorlar bu yetenekleriyle.
Ben Amsterdam'daki Stedelijk'te de Emirgan'daki SSM'de de en çok Malevich'inkilere bayıldım bu arada.
Sergiler, böyle anlatmakla olmuyor. Gezmek, görmek gerek. Rus Avangardı sergisini anlamak da 1 Nisan'a kadar Sakıp Sabancı Müzesi'ne gitmek demek.
