Son zamanlarda etik konusunda araştırma yapan üniversite öğrencisi ve araştırmacılardan mülakat talepleri alıyorum. Hepsine olumlu cevap vermeye çalışıyorum. Medya etiği konulu seminer ve toplantılara da katılıyorum. Bunlardan bazılarının resmi kuruluşlar olması önemli: Medya etiğindeki boşlukların ve yanlış uygulamaların iktidar çevrelerini dahi rahatsız ettiği anlaşılıyor.
Bu temaslarda altını çizdiğim en temel referans noktası, okurların giderek yoğunlaşan etik kaygıları ve ihlallere karşı sessiz kalmamaları.
Etik meselesinin şakası veya bahanesi yok. Medya düzelecekse, ülkemiz genelinde artan iş ahlakının kopmaz bir parçası olarak, mutlaka ciddiyet sayesinde düzelecek.
Etik konusunda, medyayı aydınlatmak ve doğru yöne işaret edebilmek için çaba gösterenler arasında Medya Derneği var. Okurlarımıza ve gazetecilik denen mesleğin özgürlüğüne inandığı varsayılan iktidar odaklarına başlıca kuralları hatırlatmak istediğimde, öncelik, Medya Derneği'nin bu yılın başında genç habercilerle hazırladığı 'Gazeteciler İçin Etik İlkeler' metni üzerinde odaklanıyor.
'Biz Türkiyeli gazeteciler olarak bilgiyi toplama, haberleştirme ve yorumlama konusunda dürüst, adil ve cesur olmak gerektiğine inanıyoruz. Bağımsız davranmayı ve kamuoyunun bilme hakkı dışında hiçbir çıkara hizmet etmemeyi savunuyoruz. Kaynaklarımıza, konu ettiğimiz şahıslara ve meslektaşlarımıza saygılı davranmayı ve hesap verebilmeyi temel ilke ediniyoruz. Gazeteciler sıfatıyla yaptığımız mesainin ayrımcılık ve düşmanlıktan arınmış olacağını; haksızlığa, manipülasyona, tektipleştirmeye veya nefret söylemine yol açmayacağını; haberi yorumdan ayırmak konusunda büyük dikkat göstereceğimizi taahhüt ediyoruz. Ancak bu temel gazetecilik ilkelerine bağlı kalarak ülkemizdeki gazeteciliğin itibarını ve kalitesini koruyabilir ve artırabiliriz. Başlıca motivasyonumuz habercilikteki hatalarımızı asgariye indirmek ve günün haberlerini Türkiye kamuoyuna adil, dengeli ve doğru şekilde aktarmaktır' diye başlıyor bu metin. Temel hedefleri şöyle belirliyorlar: a) Gerçeği aramak ve bildirmek, b) Zararı en aza indirmek, c) Bağımsız davranmak, d) Hesap verebilmek.
Okur eleştirilerine yol göstermesi amacıyla bu ilkelerden başlıcalarını anımsatmak istiyorum.
Tarafsızlık ve hakkaniyet:
Türkiye'deki medya çalışanları herhangi bir siyasi partinin veya özel çıkar çevresinin sözcülüğü rolünü üstlenmemeli veya bunlara açık destek vermemelidir. Buna, bir parti veya siyasi hareket adına konuşmalar yapmak da dahildir.Haber yaparken tarafsız ve adil kalınmalı; siyasi, toplumsal veya ekonomik ideolojilerin geçmişte yaşanan, halihazırda vuku bulan ya da gelecekte gerçekleşmesi ihtimal dahilinde olan çatışmalarında taraf olunmamalıdır.Gazeteci belge toplama ve haber hazırlama esnasında tüm kişisel fikirlerini, ideolojisini ve yorumlarını askıya almalı; tarafsızlığını korumalıdır. Haberde konu edilen bütün tarafların ifade özgürlüğüne saygı göstermeli ve adil olmak ve tarafsızlık adına görüşlerine haberde yer vermelidir.Kişileri veya grupları hedef haline getirmemelidir. Habere konu olan kişi ya da kurumlara ekonomik bağlılık durumlarında bile haberin tarafsızlığını sağlamak için tüm alternatifleri değerlendirmelidir.
Bağımsızlık:
Gazeteciler kamuoyunun bilme hakkından başka hiçbir özel çıkara bağlı olmamalıdır. Gerçek veya öyle algılanabilecek çıkar çatışmalarından kaçınmalı, dürüstlükten taviz verebilecek veya güvenilirliklerine halel getirebilecek ilişkilerden ve faaliyetlerden uzak durmalıdır. Yayın kuruluşları devletten, özel çıkar çevrelerinden, siyasi partilerden bağımsız olmalıdır. Kamuoyu, siyasi, ticari ya da kişisel çıkarların kuruluşun yayın politikası üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığına inanmalıdır. Gazeteciler, toplumdaki diğer insanlar gibi, kuvvetli siyasi ve ideolojik görüşlere sahip olsalar da, bu görüşler habercilik süreçlerine dahil olmamalıdır. Kişisel fikirlerin veya siyasi inançların haberlerde yeri yoktur.
Kaynak kullanımı:
Gazeteci kaynakla ilişkisinde kendisi veya çalıştığı haber kuruluşunun güvenilirliğini zayıflatacak hiçbir çıkar çatışması olmadığından emin olmalıdır. Kaynakla arasında hesabını veremeyeceği herhangi bir maddi bağ kurmamaya özen göstermelidir. Kaynaktan edindiği iddiaların doğruluğundan emin olmalıdır. Kaynağın güvenilir olup olmadığına bakmaksızın, bu iddiaları destekleyecek belgeler istemelidir.
İsimsiz kaynak kullanımı:
Türkiye'de isimsiz kaynaklara dayanan haberler yayınlamak alışkanlık haline gelmiştir; bu tür haberler sık sık bilginin manipülasyonuna ve kanıtlanmamış iddialara veya söylentilere yol açmaktadır. Etik ilkeler uyarınca, özel koşullar olmadığı sürece, bütün kaynakların ismi verilmelidir. Gazeteciler isim kullanmama sözü vermeden önce kaynakların amaçlarını daima sorgulamalıdır. Bilgi karşılığında herhangi bir söz verirken, bunun hangi koşullara bağlı olduğunu açıkça belirttiğinden emin olmalıdır. Bir kez ismi saklı tutma sözü verdiğinde, o sözü tutmalıdır. Böyle bir durumda, haber kuruluşunun yöneticileri ile tartışılmalı ve kaynağın isminin niye saklandığına dair bilgi kamuoyu ile paylaşılmalıdır. Gazeteciler editörleriyle şu hususları gözden geçirmelidir: Kaynağın verdiği bilgiler onu ya da yakınlarını hayati tehlikelerle ya da toplumsal sorunlarla baş başa bırakıyor mu? Verilen haber kamuoyunu ne ölçüde ilgilendiriyor? Haber önemli mi ve ciddi bir etkisi var mı? Kaynağın, iddialarını destekleyecek belgeleri var mı? Kaynağın isimsiz kalması, haberin güvenilirliğini zedeler mi? Kaynağın isminin saklanması konusunda karar alınırsa, istendiği takdirde gazeteciler kaynağın kimliğini editörüne açıklamalıdır.
Haber hırsızlığı / İntihal: İntihalle ilgili kural basittir: Yapmayın.
Görsel malzeme kullanımı:
Sorulacak kilit soru şudur: Bu görsel, fotoğrafladığımız sahneyi veya olayı doğru yansıtıyor mu? Fotoğrafları ve görsel malzemeleri üreten gazeteciler çalışmalarında yüksek etik standartlara riayet etmekle yükümlüdür. Görsel malzemenin sunumunda doğru ve kapsayıcı olmalı, yeni dijital teknolojilerle manipüle etmenin ayartıcılığına karşı koymalıdır. Kullanılan görüntü ve fotoğraflar kişi mahremiyetine saygılı olmalı ve gazeteciler haberlerine dahil ettikleri fotoğrafları ve görsel malzemeleri seçerken adil olmaya azami dikkat göstermelidir.
Özel hayat:
Bilgi ve haber yapma sürecinde meslek ilkeleri akıldan çıkarılmamalı ve gazetecilik konumunun bize özel hayatı ihlal etme hakkı vermediği hiçbir zaman unutulmamalıdır. Bu nedenle, bir kişinin mahremiyetini ihlal etme tehlikesi ortaya çıktığında, "Bu haberi yapmamızın amacı nedir? Aynı şey benim başıma gelse ne hissederdim? Bu haber kamu yararına gerçekten hizmet ediyor mu?" gibi soruları kendimize sormalıyız.
Ayrımcılık ve nefret söylemi:
Haberler hiçbir şekilde kışkırtıcı veya ayrımcı bir dil kullanmamalıdır. Doğrudan haberle ilgili olmadıkça gazeteciler bir kişiyi veya bir grubu dili, inancı, ırkı, toplumsal cinsiyeti, cinsel kimliği veya toplumsal sınıfı ile tanımlamamalıdır.
Aldatma:
Bütün geleneksel habercilik yöntemleri tükenmediği ve kamuoyu açısından hayati önem taşıyan bir bilgi elde edilemediği sürece gizli ses veya görüntü kaydı gibi yöntemleri kullanmaktan kaçınmak gerekir. Elde edilmeye çalışılan bilgi, aldatma yönteminin kullanılmasını (sözgelimi bir habercinin takma isim kullanarak kendisini gizlemesi) haklı gösterecek kadar büyük önem taşımalıdır. Aldatma yoluyla ifşa edilen bilgi sayesinde önlenen zarar, bizzat aldatma eyleminin neden olduğu zarara baskın çıkmalıdır.
Çıkar çatışması:
Gazeteciler, topluma karşı sorumluluktan dolayı, gerçek veya algı düzeyinde çıkar çatışması yaratan durumlara karşı dikkatli olmalıdır. Meslekleri ile çatışan bir başka işte çalışmamalıdır. Devlet kurumları veya siyasi partiler gibi kurumlar için yarı zamanlı veya gönüllü iş yapmamalıdır.
