Kamu bütçesi, Türkiye ekonomisinin en güçlü kalesi. Son 20 yılda erken seçimler, küresel finans krizi, darbe girişimi ve koronavirüs salgını gibi nice büyük iç ve dış şoklara maruz kalındı. Arada küçük sapmalar yaşansa da kamu bütçesi, sağlam ve istikrarlı performansından ödün vermedi. Teşvik ve destek politikalarında bazen yanlış tercihler yapılsa da devlet tüm bu şok dönemlerinde hanelerin ve reel sektörün yanında oldu. Türkiye ekonomisi, güçlü kamu bütçesinin sunduğu hareket alanı sayesinde türbülansları ve krizleri görece ufak sıyrıklarla atlattı. Küresel şokların ardından toparlanmayı en hızlı yaşayan ülkelerin başında geldik.
2022 yılı kamu bütçesi açısından oldukça başarılı geçti. Orta Vadeli Plan'da geçen yılın bütçe açığı beklentisi 461.2 milyar TL (GSYH'ye oranla yüzde 3.4) idi. Yıl sonunda gerçekleşen rakam ise 139.1 milyar TL oldu. GSYH'ye oranladığımızda açık sadece yüzde 1. Salgının patlak verdiği 2020'de artan cari transfer harcamaları ve azalan vergi gelirleriyle birlikte bütçe açığı yüzde 3.4'e kadar çıkmıştı. 2021'de bütçe kendini bir kademe toparladı ve açık yüzde 2.7'ye geriledi. Bütçe 2022'de ise altın dönemlerinden birini yaşadı.
TOPARLANMANIN NEDENLERİ
Bütçedeki bu toparlanmanın altında yatan bir numaralı etmen, vergi gelirlerindeki yüksek artış. İktisadi faaliyetteki canlılık ve yüksek enflasyon vergi gelirlerini yukarıya taşıdı. Enflasyon sadece bütçe gelirlerini değil, bütçe giderlerini de arttırdı. 2021'de 57 milyar TL olan kamunun verdiği enerji sübvansiyonları geçtiğimiz yıl 137 milyar TL'ye yükseldi. Personel giderleri, cari transferler ve sermaye giderlerinde hatırı sayılır artışlar var. Dolayısıyla, bütçedeki başarılı performansı sadece enflasyona bağlamak haksızlık olur. Bütçe gelirleri yıllık bazda yüzde 99.9 oranında artarken, bütçe giderlerindeki artış yüzde 83.4'te kaldı. Vergi tahsilatındaki artış dikkat çekici. Kayıt dışı ekonomi ile mücadele kapsamında denetimlerin artması, kurumlar vergisi gelirlerine yaradı. Kurumlar vergisi gelirlerindeki yıllık artış yüzde 185.1. KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergilerdeki artış ise daha sınırlı. Bu sayede dolaylı vergilerin toplam vergi gelirlerindeki payı bir yıl içerisinde yaklaşık 5 puan azaldı. Vergi adaleti açısından olumlu bir gelişme.
2002'de yüzde 11.2 olan bütçe açığının GSYH'ye oranı 2022'de yüzde 1'i gördü. Kamu borç stokunun GSYH'ye oranı bu dönemde yüzde 71.5'ten yüzde 34.8'e düştü. Faiz giderlerinin bütçedeki payı ise yüzde 43.2'den yüzde 10.6'ya geriledi. Bu rakamlar kamu maliyesinin performansına dair birçok şeyi özetliyor.
***
ÇİN BÜYÜMEDE TIKANDI
Çin ekonomisi 1978-2011 döneminde yıllık bazda ortalama yüzde 10 büyüdü. Bu etkileyici büyüme performansı sayesinde kişi başına milli gelir son 40 yılda 156 dolardan 12 bin 500 dolar seviyesine tırmandı. Ancak, Çin son yıllarda ekonomik büyümeyle ilgili sorunlar yaşıyor. 2022'de ekonomik büyüme sadece yüzde 3 artış kaydetti. Büyüme geçmişe nazaran hem daha düşük hem de daha dalgalı bir seyir izliyor. Bir noktaya kadar bunun normal olduğun söyleyebiliriz. İşin doğası gereği ekonomi geliştikçe ve olgunlaştıkça büyüme yavaşlar. Bununla birlikte, Çin ekonomisi son 10 yıldır ihracata dayalı büyüme modelinden iç tüketime dayalı modele geçmeye çalışıyor. Bu büyük dönüşüme adapte olmak kolay olmadığından dolayı, haliyle ekonomi yavaşlıyor.
Çin'in büyüme sorunları sadece bu gerekçelere bağlanamaz. Diğer ülkelerin aksine Çin, salgına yönelik katı tedbirlerden 2022'nin sonuna kadar vazgeçmedi. Bu karar hem üretimi hem de tüketimi baskıladı. Geçen yıl Çin'de konut balonu büyük bir patlama yaşadı. Konut sektöründeki sıkıntılar ve katı salgın tedbirleri, 1989'daki Tiananmen Meydanı protestolarından bu yana Pekin hükümetinin karşılaştığı en büyük sokak hareketlenmesini tetikledi. Sonuç olarak konut sektöründeki olumsuz gidişat ve eylemler iktisadi faaliyet artışını dizginlendi.
ABD de Çin ekonomisini sıkıştırmaya devam ediyor. Biden, Trump'ın Çin'e karşı yükselttiği gümrük tarifelerini geri çekmedi. Hatta korumacı tedbirlerin ve yaptırımların dozunu arttırdı. ABD, askeri kullanım potansiyeli olan kritik ara mallarını Amerikalılardan satın almak için ilgili bakanlığa izin başvurusunda bulunması gereken Çinli şirketlerin bir listesini tutuyor. Bu listedeki Çinli şirketlerin sayısı 2018'de 130 iken, 2022'de 532'ye yükseldi. ABD'den teknoloji transferi zorlaşıyor. Bu durum Çin'in teknolojik gelişimini sekteye uğratıyor. Çin büyümeye ve gelişmeye devam edecek. Ama günün sonunda teknoloji/ticaret savaşları, sosyal huzursuzluklar, jeopolitik riskler, yaşlanmaya başlayan nüfus ve yanlış politika tercihleri Çin ekonomisini zorlamaya başladı.