10 soruda Lozan Antlaşması
Lozan Antlaşması 100. yılında yani bugün hükmünü tamamen yitirecek mi? Bu antlaşmanın gizli maddeleri var mı? Lozan bir zafer mi, yoksa hezimet mi? Yaklaşık 100 yıldır bu konuyu tartışıyoruz. Lozan konusunda yapılan birçok eleştiri elbette gerçeklikten uzak. Ancak bilinen bir gerçek var ki Musul ve Ege Adaları konusu bu ülkeyi seven birçok insanın hala canını yakıyor. Peki o dönemin koşullarında yapılabilecek en iyi antlaşma bu muydu?
Londra ve Türkiye'de uzun yıllar bu konuda araştırmalar yapan "Belgelerle Lozan" kitabının yazarı, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Sevtap Demirci'ye merak ettiğim tüm soruları sordum.
TÜRKİYE'NİN DOĞUM BELGESİDİR
1-HOCAM LOZAN NEDEN ÖNEMLİ?
Lozan, Türkiye'nin uluslararası alanda milli bir devlet olarak statü kazandığı bir anlaşmadır. Cumhuriyet ilan edilmeden bu antlaşma ile Türkiye devleti kabul edilmiş oldu. Batılılar 1. Dünya Savaşı sonunda imparatorluğun yıkıldığını düşünüyordu. Anadolu halkı, kazandığı savaşla Batı'nın bu planı çökertti. Osmanlı İmparatorluğu'nun sınırlarına son noktayı bu antlaşma ile koyduk. Lozan mülkiyettir, ekonomik ve siyasi bağımsızlığın sağlandığı belgedir. Lozan, yeni Türkiye'nin ve Cumhuriyet'in doğum belgesidir. İslamcı,sosyalist, Kemalist, Liberal, Ülkücü veya sosyal demokrat siyasi görüşü ne olursa olsun bu ülkede yaşayan her vatandaş bu belgeye sahip çıkmalıdır.
TÜRKİYE'Yİ KURULMADAN KABUL ETTİRDİK
2-TÜRKİYE'NİN EN ÖNEMLİ KAZANIMI NEDİR?
Lozan'da iktisadi ve siyasi bağımsızlığımızı aldık. Henüz kurulmamış bir devleti dünyaya tanıttık. Bu dünyada az görülmüş bir şeydir. Sevr Anlaşmasında 433 madde dayatılmıştır. Hiçbir şekilde müzakere sözkonusu yapılmamıştır. Çünkü karşılarında yenik bir imparatorluk vardır. Ancak Türkiye Lozan'da kazanan devlet olarak masadadır ve her madde müzakere edilmiştir. Dünya savaşından sonra ayakta kalan tek antlaşma Lozan'dır. Türkiye'nin kurucu belgesi ve tapusudur.
YILLARDIR ARAŞTIRIYORUM, GİZLİ BELGE YOK
3-LOZAN'IN GİZLİ MADDELERİ VAR MI?
Hayır, Lozan'ın gizli maddeleri yok. Ben bu kadar senemi verdim, arşivlerde çalıştım, yerli ve yabancı görmediğim belge kalmadı. Sizi temin ederim ki Lozan'ın gizli maddeleri yoktur. Hadi diyelim biz arşivleri saklıyor, gizliyoruz. Fransız, İtalyan, İngiliz arşivleri açık. Orada neden göremiyoruz bu gizli maddeleri?
İSMET PAŞA DİPLOMAT DEĞİL ASKERDİ
4- LOZAN'DA TEMSİL ANLAMINDA İSMET İNÖNÜ DOĞRU BİR TERCİH MİYDİ?
İsmet Paşa'nın diplomat değil askerdi. Kendisi de farkındaydı. "Beni kurtlar sofrasına göndererek feda ettin Paşam" diyerek mektup yazıyordu. Karşısındaki Lord Curzon çok deneyimli bir diplomat. Ama şöyle bakın. Eski hariciye diplomatlarını böyle bir toplantıya gönderemezsiniz. Kendi hariciye diplomatlarını yetiştirecek vaktiniz mi oldu? Savaştan çıkıp bir ay içinde Lozan'a gittiniz. Şunu da unutmayalım; Lord Curzon, Türk delegrasyonuna lafını geçiremediği için İngiltere'de Başbakan olma yolu kesilmiştir.
LORD CURZON MASADA TÜRKİYE'NİN KARŞISINA DİKİLDİ
5-LORD CURZON NASIL BİR TUTUM SERGİLEDİ?
Curzon Türkiye karşıtıydı. Fransa ve İtalya'nın uyumlu tutumuna rağmen her maddede İsmet Paşa'nın karşısına dikilmiştir. Bütün devletleri Türkiye karşıtı olmaya zorlamıştır. Lozan'da çok taraf vardı ama müzakere Türkiye ile İngiltere arasında yürütüldü. Başrolde de Curzon vardı.
Arşivde çalışırken tüylerim diken diken olmuştu. Ankara'da Türkiye heyetine gönderilen bütün telgrafların Lozan'da başkaları tarafından açılıp okunduğunu biliyor musunuz? Şifreler İngilizler tarafından kırıldı. Adamlar sizin neler konuştuğunuzu bilerek hazırlıklı olarak toplantılara geliyordu. Duruma göre strateji geliştiriyorlardı.
MUSUL'DA REFERANDUMA İZİN VERMEDİLER
6- MUSUL KONUSUNDA YETERLİ MÜCADELE VERİLDİ Mİ?
Hem de ne mücadele verildi. Musul benim hassas olduğum bir konu. Musul, petrol nedeniyle İngiltere'nin de olmazsa olmazıydı. Ankara için de önemliydi. Çünkü Misak-ı Milli sınırları içerisindeydi. Vatan toprağıydı. Türk heyeti 'halk oylaması yapalım' dedi. Lord Curzon "Musul halkı referandumdan anlamaz. Bunlar kağıtları yerler" diyerek aşağıladı. Musul'un Türkiye yanlısı olduğunu biliyorlardı. Kürt aşiretlerinin yüzde 99'u Türkiye'yi istiyordu. "Türkiye'ye verelim" denilecek gibi oldu ama karşı çıkan yine Curzon'du. "Biz burada petrol için kan döktük vermeyiz" dedi. 1926'da BM'de karar çıkardılar ve Musul'u kaybettik.
KEŞKE ADALAR'I KAYBETMESEYDİK AMA…
7-EGE ADALARININ KAYBEDİLMESİ HAKKINDA NE DÜŞÜNÜYORSUNUZ?
Musul'u da, 12 Adalar'ı da vermeseydik, bütün şartlarımız kabul edilse ne kadar güzel olurdu. Ama müzakere masasında herşey istediğiniz gibi olmuyor. Öncelik sıralamamız tam bağımsızlık, kapitülasyonlar ve Ermeni devleti meselesiydi. Adalar'ı tabi alalım. Ama öncelik sırasında daha gerideydi ve Adalar aslında 10 yıl önce kaybedilmişti. Geri alma şansımız yoktu. Müzakere edildi, istendi ama olmadı. Bozcaada ve Gökçeada güvenlik gerekçesiyle Türkiye'de kaldı.
1925'TE MUSUL'U TEKRAR ALMAK İSTEDİK
8-LOZAN'IN HİÇ ELEŞTİRİLECEK YÖNÜ YOK MU?
Eleştirenler olacaktır tabi. "Musul, Adalar neden kaybedildi" diyenler hep oldu. O anda savaşabilecek durumda değilsiniz. Yıllardır savaşıyorsunuz. Hangi insan gücü ve parasal imkanla savaşacaksınız. 1925'te Musul'a operasyon planlanıyor. Ne oldu dersiniz? Güneydoğu'da isyan patlak verdi. Musul'a göndereceğiniz birlikler, isyanı bastırmakla görevlendirildi.
ATATÜRK MUSUL'U ALACAĞIMIZA İNANIYORDU
9-ANKARA'DA LOZAN'I ELEŞTİRENLER OLDU MU?
Meclis'te ikinci grup denilen muhalif mebuslar Misak-ı Milli'den ve Adalar'dan taviz verildiği için Lozan'ı eleştirdi. Meclis'te de tartışıldı. Birçok mebus da o günün koşullarında elde edilecek maksimum başarı olduğunu görüyordu. Mustafa Kemal Meclis'te eleştirilere karşı "Biz Musul'u terketmedik. Biz Türkiye'nin kendisini güçlü hissedeceği ileri bir tarihe bıraktık" diyor. Atatürk aslında Musul'dan hiç vazgeçmemişti.
LOZAN'LA İLGİLİ ŞEHİR EFSANELERİ
10-LOZAN'IN HÜKÜMLERİ 100 YIL SONRA GEÇERSİZ OLACAK MI?
Bu iddia nerden çıktı bilmiyorum. Ben "Lozan 100 yıl sonra geçersiz olacak" diyen bir belge görmedim. Bilen varsa buyursun getirsin. Peki Lozan güncellenebilir mi? Bunun için bütün imza veren ülkelerin biraraya gelmesi ve ortak karar alması gerekir.
PROF. DR. SEVTAP DEMİRCİ KİMDİR?
Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun olduktan sonra Cambridge'de yüksek lisansını tamamladı. Londra'da doktora eğitimi sırasında Lozan Antlaşması üzerine çalışmalarına başladı. İngiliz arşivlerini ve istihbarat yazışmalarını inceledi. Lozan üzerine yaptığı araştırmalarını İngilizce ve Türkçe olarak yayınladı. "Belgelerle Lozan" isimli bir kitap kaleme aldı. Prof. Demirci, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürü akademik çalışmalarına devam etmektedir.