İran'daki gelişmeleri doğru değerlendirmek için bu ülkedeki siyasal sistemi bilmek gerekiyor.
Eşi benzeri olmayan bir rejimle yönetiliyor İran. "Demokrasi ve teokrasi karışımı cumhuriyet" diye tanımlayabiliriz. Son derece karmaşık, anlaşılması zor bir melez sistem.
Devletin en tepesinde, "Devrim Rehberi" var. Yaşam boyu görev yapıyor. Yetkileri sınırsız. Cumhurbaşkanlığı seçimi sonuçlarının onayı veya iptali dahil tüm devlet işlerinde son kararı o veriyor. Bu görevi halen Ayetullah Ali Hamaney yürütüyor. "Devrim Rehberi"ni halk veya parlamento değil, Ulema Meclisi seçiyor. Rehber'ı görevden alma yetkisine de sahip 86 üyeli bu meclis, 8 yılda bir halkın oylarıyla belirleniyor. Ulema Meclisi'ne Hüccetülislam Haşimi Rafsancani başkanlık ediyor.
İran'da meclis çok... Ama en önemlisi Anayasa Muhafızları Konseyi. 6 yıllığına seçilen 12 üyeden oluşuyor. Üyelerden 6'sını tümünün din adamı olması koşuluyla Devrim Rehberi atıyor, diğer 6'sını ise tümünün hukukçu olması koşuluyla parlamento. En önemli görevi: Yasaların hem anayasaya, hem de İslam'a uygunluğunu denetlemek. Anayasaya uygunluk 12 üyenin oylarıyla belirleniyor, İslam'a uygunluk için ise sadece Devrim Rehberi'nin atadığı 6 üye karar veriyor. Parlamentodan geçen tüm yasalar Anayasa Muhafızları Konseyi'nin önüne geliyor. Bir ayrıntı çok önemli: Bu Konsey, yasaların anayasaya veya İslam'a aykırı olduğuna karar verebiliyor ama iptal edemiyor.
Böyle bir durum ortaya çıktığında, yani parlamentodan geçen bir yasa Anayasa Muhafızları Konseyi'nden dönünce, devreye bu kez Rejimin Yüksek Çıkarı İçin Seçici Kurul giriyor.
Bir tür uzlaştırma organı diyebileceğimiz bu kurul, yasama, yürütme ve yargı erkleri şefleri ile Devrim Rehberi'nin atadığı 10 üyeden oluşuyor. Ayrıca gündemin ilgilendirdiği bakan veya bakanlar da toplantılara katılabiliyor. Rejim açısından sıkıntı yaratacak tüm sorunlara o çözüm arıyor. Örneğin parlamento ile Anayasa Muhafızları Konseyi arasında anlaşmazlık konusu olan yasaya yeni hükümler koyabiliyor, yeniden düzenleyebiliyor. Yani parlamentonun da üstünde bir yasama organı işlevi görebiliyor.
Denge içinde denge
Parlamento ise halkın oylarıyla 4 yıllığına seçilen 290 milletvekilinden meydana geliyor. Yetkileri: Yasa yapmak, yürütmeyi (Bakanlar kurulu ve cumhurbaşkanı) onaylamak ve görevden almak. Ama cumhurbaşkanını görevden alması o kadar kolay değil: Parlamentonun üçte ikisinin güvensizlik oyu gerekiyor. Yetmiyor; son sözü Devrim Rehberi söylüyor.
Cumhurbaşkanı yürütmenin başı olarak görev yapıyor. Halk oyuyla 4 yıllığına seçiliyor. En çok iki dönem görevde kalabiliyor. Başbakan ve bakanlar kurulu üyelerini atamak onun yetkisinde.
Rejimin tüm organları gibi yargı da iki başlı. Hem adalet bakanı var, hem de yargı kararlarının İslam'a uygunluğunu denetleyen, din adamlarından oluşan ve Devrim Rehberi'ne bağlı olan Adalet Şûrası.
Silahlı kuvvetler de iki başlı. Bir genelkurmay başkanlığına bağlı düzenli ordu var, bir de rejimin güvenliğinden sorumlu ve doğrudan Devrim Rehberi'ne bağlı Devrim Muhafızları ile Besiç denilen milis güçleri.
Bir dizi dengeye dayalı bu karmaşık yapının ayakta kalabilmesi için Devrim Rehberi'nin, yani Ayetullah Hamaney'in otoritesinin korunması gerekiyor. Oysa halkın güçlü iradesini arkasına alabilecek bir cumhurbaşkanı, Devrim Rehberi'nin yetkilerini tartışmaya açabilir. O yüzden Hamaney, daha sandıklar açılmadan, hatta halk sandığa gitmeden cumhurbaşkanlığı seçiminin galibini belirledi. Bir başka deyişle, halk iradesine rağmen cumhurbaşkanlığına atama yaptı.
Şimdi geri adım atarsa, yani sokağa teslim olup seçim sonuçlarını iptal ederse, Humeyni'den devraldığı "Mutlak" denilen yetkilerinde gedik açılması tehlikesiyle karşı karşıya kalacak. Bu gedik de önce Hamaney'in, sonra da Devrim Rehberi makamının meşruiyetinin sorgulanması kapısını açacak. Böyle bir şeyi göze alması mümkün mü?
Ancak, bir başka tehlike de var: Hamaney, oyuna sahip çıkan halka rağmen kararında direnirse, yani Ahmedinecad'a sonuna kadar sahip çıkarsa, bu kez bir rejim bunalımının tohumlarını atabilir.
Hamaney iki tarafı da keskin bıçağı bakalım nasıl kullanacak?
