Bunalıma girmenin eski adı buhran idi, sonra kriz oldu. Dillerden düşmüyor.
Nedir o belanın aslı faslı? Bunalıma ne zaman girilir? Beklenen gerçekleşmeyince.
Beklenti bakış açısına göre değiştiği için, kriz konusunda hiçbir zaman görüş birliği oluşmaz. Kimi var, kimi yok der. Atasözümüz iyi anlatır o gerçeği: "Koyun can derdinde, kasap et derdinde."
Koyun kesilecekse, müşteriler beklerken bıçak bulunamıyorsa, kasap açısından bir mini-kriz vardır. Yaşama derdindeki koyun hesabına ise kriz bıçak bulununca oluşur.
Genelde insanları en çok iki konu bunalıma sokabiliyor. Biri seks. O alandaki tıkanıklıklar doyumsuzlukları ve kompleksleri tetikleyip akıl dışı davranışlara yol açıyor.
İkincisi, para.

***
İyi şeydir, değil mi, mangır? Yokluğu krizdir. Cebin doluysa istediğini yapar, boşsa yapamayıp bunalırsın.
Ama Journal of Public Economics dergisinin yayımladığı bir araştırmanın sonuçları acayip. Notre Dame Üniversitesi uzmanları bütün Amerika'da insanların ellerine para geçtiği günler ile ölüm istatistiklerini karşılaştırmışlar. Görülmüş ki ceplerin dolmasını izleyen birkaç günde ölümler belirgin oranda artıyor.
Önce "Şaşırtıcı değil" diyenler olmuş. "Ay sonlarına doğru züğürtleyen dar gelirli çoğunluk maaş alır almaz gezer tozar, yer içer; her çeşit hareket artınca kaza oranları da yükselir."
Aylık dışında kazanç elde eden yüksek gelirlilerin durumuna bakmışlar. Piyango talihlisi olmuş, mirasa konmuş, borsada on ikiden vurmuş kişilerin de zenginledikten hemen sonra daha çok öldükleri anlaşılmış. Bitleri kanlanır kanlanmaz lüks yolculuklara çıkıyor, kumar oynuyor, ziyafet çekiyor, sarhoş oluyor, taşkınlıklar yapıyor, tartışıyor, strese giriyor, hastalanıyor, kazalara kurban gidiyorlarmış.
(Arpanın fazla gelmesi durumuna seks de karışınca oluşan acıklı komedi örnekleri bizde de sıkça görülmüyor mu? Yaşlanırken zenginleşen cinsellik görgüsüzü erkeklerimiz eşlerini boşayıp genç kadın alarak fırsat değerlendiriyorlar.)
Uzun lafın kısası, para insanı azdırarak sapıttırabiliyor.
***
Şimdi o araştırmanın yapıldığı ülkede para konulu büyük bir siyasal kriz var. (Oradaki politikacıların üst üste seks skandallarına karışması da ayrıca ilginç bir ayrıntı.)
İki partinin liderleri dört gün içinde yasal borç sınırı konusunda anlaşmaya varamazlarsa süper güç çamura yatacak boylu boyunca. Alacaklılarına "Kusura bakmayın, paralarınızı ödeyemiyorum" diyecek. Dünyada borsalar ve piyasalar da altüst olacak tabii.
Anlaşmazlık konusu sınır uzatma süresi. Obama'nın Demokratları sürenin uzunca olmasını, birkaç ay sonra yine aynı tartışmanın yaşanmamasını isterken Kongre egemeni Cumhuriyetçiler süreyi kısa tutmakta ısrarlılar. Bütün hesap başkanlık kampanyası aylarında Obama'yı sıkıntıya sokmak.
Yani oranın ahalisi "Ödemeler yapılamazsa ne halt ederim?" diye kıvranmaya başlamışken politikacılar siyasal avanta peşinde. Kriz halk için ciddi biçimde var. Berikiler "Ucunda ölüm yok ya" havasında.
İş o noktaya vardı ki, büyük olasılıkla görüleceği gibi son günlerde anlaşmaya varılsa bile Amerika bir daha eski güvenilirliğine kavuşamayacak. Çünkü başındakilerin böylesine mahalle çocuğu gibi davranabildiği ülkenin süperliği tartışılır hale geldi, görüntüsünün cılkı çıktı.
Türkiye'de durum nasıl?
Yazık ki bizde de kendi konumlarına ilişkin heveslerle Rus ruleti oynamak isteyenler var. Paranın ötesinde, can pazarında.
Ne yapıp edip hepsinin önünü kesmemiz gerek.
Çünkü namlular onların şakaklarına değil, kasaplık koç gibi bekleşen binlerce delikanlının alınlarına dayanacak.