KOKPİTTEN AMELİYATHANEYE
Emniyet ve güvenlik kavramları arasında hem benzerlikler hem de farklılıklar vardır. İngilizce'de emniyet 'safety', güvenlik ise 'security' kelimesi ile ifade edilir. Emniyet, tehlike veya riskin olmadığı bir durumu ifade eder. Güvenlik ise daha çok bir nizamın sağlanması, üçüncü şahıslardan gelecek olan tehlikelere karşı alınacak önlemler anlamındadır. Huzur içinde olmak, kaygı ve korkudan uzak olma hali, ölüm, yaralanma ve endişe verici koşulların olmamasıdır. Emniyet kişinin kendisi ile ilgili, güvenlik ise üçüncü şahıslarla ilgilidir.
KURALLAR SİLSİLESİ
Havacılık biliminde, kaza ve olaylarının önlenmesi ile ilgili olan çabalar, öyle bir bilimsel temele oturtulmuştur ki, ölüm oranları on milyonda bir gibi düşük değerlere ulaşılmıştır. Buradaki başarıyı sağlayan faktörler; sağlık sektörü, denizcilik, sanayi gibi diğer pekçok alanda da bir kurallar silsilesini oluşturmaktadır. Ekip ve kaynakların doğru zamanda, doğru yerde ve doğru şekilde kullanılmasını, hataların önlenmesini ve bir hata oluşursa da ondan sonraki doğruları bize göstermektedir. EKY (Ekip Kaynak Yönetimi) olarak ifade edilen bu durum, havacılıkta bir bilim olarak ortaya çıkmıştır. Havacılıkta EKY'den öğrendiğimiz her şeyi ameliyathaneye uyarlayabiliriz.
TEMEL ORTAKLIKLAR
Uçağın uçurulması ve ameliyat, hata kabul etmeyen işlemlerdir. Uçağın kokpitini ameliyathaneye, kaptan pilotu ameliyatı yapan cerraha, yardımcı pilotu asistana, kabin ekibini ameliyata katılan hemşire ve teknisyenlere, anestezi grubunu da diğer teknik elemanlara benzetebiliriz. İkisi de bir yolculuktur. Havacılık başlangıçtan varışa kadar kurallar silsilesidir, ameliyat ta öyle.
KAPTAN VE CERRAH
Her uçağın bir komutanı vardır, bu atanmış kişi, kaptandır. Ameliyatı yapan cerrah da komuta edendir. Bütün kararları o verir, sorumlu olan kişidir, ekibi yönetir. Sonuçta her ikisi de risk yönetimi yaparlar.
Yazılı olan ve olmayan kurallar vardır.
HATALARIN YÖNETİMİ
Hata yönetimi üç başlıkta toparlanabilir. Önemli olan hatayı yapmamak için gerekli önlemleri almak, hata yapıldığında olumsuz bir etki oluşmadan önce farkına varmak ve hemen düzeltici işlemleri yapmak. Kontrol mekanizması genellikle ekip içinde olan yardımcılardır. Mesela pilot kabininde iki kişi vardır. Kokpit içinde yönetimin el değiştirmesi ile oradaki ikinci pilot görevin tamamlanması için tüm yetkileri üzerine alabilir. Burada etkin iletişim yolu veya ekip kaynak yönetimi becerilerini ortaya koymak gerekir. Cerrah ve kaptan hem savcıdır, hem hakimdir. Bir olayı çözmek için hem sorular sorarlar, hem de sonuçları ortaya koyarlar. Sonuçları koyarken ekip üyelerinden gerektiğinde fikir alırlar. Ama zaman yoksa ekibin lideri olan, komutan olan kişinin verdiği kararlar en değerli ve çözüme odaklı olandır.
EKY ENSTİTÜSÜ
EKY, adından da anlaşıldığı gibi öncelikle ekip oluşturmak, ekip olarak kaynakların farkına varmak ve bu kaynakları etkin bir şekilde yöneterek performansın artırılması ve hatadan uzak bir ortamın oluşturulması demektir. Hedef emniyetli sahada kalmaktır. Emniyetle ilgili tedbirleri almak demek; bu ameliyatla ilgili check-listleri tamamladım, doğruladım, havacılıkta ise meterolojik verileri inceledim ve benzerlerini yaptım demektir. EKY becerileri, farkında olduğumuz fakat tanımlayamadığımız çözümleri, daha kolay masaya yatırabilmemiz için bir araçtır. Ülkemizde uzman eğitimcilerden oluşan ve havacılık, sağlık, denizcilik gibi konularda EKY eğitimleri yapan bir enstitünün kurulmak üzere olduğunu biliyoruz.
ATANMIŞ - FONKSİYONEL LİDER
İki tip lider vardır. Kaptan ve cerrah, atanmış liderdir. Ekipte uzman kişiden gelecek bildirilere lider dahil ekibin tamamının etki tepki göstermesi lazım. Her şey yolunda giderken birden anestezist "Şunu yapmayın" dediğinde bu fonksiyonel liderliktir, kaptan veya lider hemen çözüm üretir.
OLAY VE KAZA FARKI
Olay hiçbirşey olmadan sorun yaşamak, kaza ise bir şeyin olması, artık geri dönülmez noktanın geçilmiş olmasıdır. Dünyadaki bu bağlamda en büyük uçak kazası yerde olmuştur, havada değil. İki adet Boeing 747 yerde çarpışmıştır, Tenerife faciası olarak bilinir. Nedeni iletişim eksikliği ve otoriter kaptan, zaman baskısı, kopukluklar, aksaklıklar. Kazada 584 kişi kaybedildi.
KAZALARIN EN ÖNEMLİ NEDENİ İNSAN HATASI
Aslında uçak kazalarının yarıdan fazlasında insan hatası, geriye kalan bölümün de teknik hatalar ve doğa koşulları var. Ameliyatlarda da bunların dışında canlı bir organizmanın genetik ve kişisel özellikleri, travmaya cevap verme bilinmezliği de devreye girer. Ayrıca ameliyatta eğer acil şartlarda ise ameliyata başlanıldığında hastanın mevcut genel durumu ve ameliyatın teknik güçlükleri, karşılaşılabilecek sürpriz ilave problemler ve canlı bir bedende işlem yapma zorluğu vardır. Bilinmez değişkenlerin çokluğu her sonucu mümkün kılabilir. Bu motoru çalışırken uçağı tamir etmeye benzetilebilir.
HEM TEORİK HEM PRATİK EĞİTİM ŞARTTIR
Hem havada, hem ameliyathanede eğitim en önemlisi faktördür. İyi eğitilmiş kişilerin kazandığı tecrübeler bizim için en değerlisidir. Eğitimi olmadan yaşayarak öğrenen kişilerin tecrübeleri de değerli sayılabilir, ama onlar kendileri veya başkaları hata yaptığı için gerçekleri öğrenirler. Bunların ne havacılıkta yeri vardır, ne de sağlıkta.
Becerilerin artırılması hem teorik, hem pratik eğitim alınması çok önemlidir. Sadece okuyarak bir ameliyatı yapamayacağınız gibi bir uçağı da uçuramazsınız. Sizden daha tecrübeli birinden usta-çırak formasyonunda eğitim de almanız gerekir. Ülkemizde sıkça söylenen 'Ben de yaparım'ın bu mesleklerdeki karşılığı onlarca yıldır ve yaşam boyu devamlı eğitimdir.
UYULMASI GEREKEN KURALLAR
Havacılıkta da pilotların check-listleri var. Bu kurallara tam uyum şarttır. Yazılı olan ve olmayan kurallar vardır. Kuralları esnetmeye başladığımız andan itibaren emniyetsiz tutum ve davranışlar yaparız. Bu tamamen bizim davranışlarımızla ilgilidir. Dışardan üçüncü şahsın yaptığı saldırılara karşı önlemler, güvenlik tedbirlerine giriyor. Ameliyatta ise ameliyatı yapan doktoru kaptan, ameliyattaki diğer kişileri de kaptanın ekibi olarak değerlendirirsek, herkesin kurallara uyması tartışılmaz. Artık günümüzde hastanelerde de aynı uçaktaki gibi check-listler oluşturulmuş ve kademeli kontrol mekanizması ile hatalar en aza indirgenmiştir. En basitinden hasta masaya yattı diyelim, dikkat edilmesi gereken en önemli unsur; hasta doğru hasta mı? Bunu birisinin kontrol etmesi gerekiyor. Kolundaki bilezikten, dosyadan bu yapılır. Hasta doğruysa, bizim teşhisimiz ve yapacağımız ameliyat doğru mu? Sağ tarafından işlemler yapılacaksa o bölge işaretlenmiş mi? Bu kurallara uymak hasta emniyeti demektir. Güvenlik ise ameliyathaneye ve hastaya zarar verecek birinin ortama girmemesidir.