Çin, Afrika ile diplomatik ilişkilerinin başlamasının 65. yıldönümünde, 54 Afrika ülkesinin 53'ü ile Çin-Afrika İşbirliği Forumu (FOCAC) çatısı altında ekonomik, kültürel, güvenlik, diplomatik, teknolojik ve sağlık işbirliklerini kapsayan ortaklık oluşturuyor. 21. yüzyılda gelişmekte olan ülkelere yönelik en kapsamlı organizasyonlardan biri olan ve üç yılda bir düzenlenen FOCAC'ın birincisi 2000 yılında Pekin'de gerçekleştirilmişti. Geçtiğimiz günlerde 8. FOCAC, Senegal'in başkenti Dakar'da "Ortak bir Çin-Afrika Geleceği için İşbirliğini Derinleştirme ve Sürdürülebilir Kalkınmayı Teşvik" temasıyla gerçekleşti. Küresel siyasette Afrika'nın öneminin artmasıyla birlikte önemli bir hale gelen FOCAC, günümüzde Çin-Afrika ilişkilerinin düzeyini belirleyen kurumsal oluşumlardan. Kuruluşundan itibaren 21 yıl geçen FOCAC, Tayvan'ı tanıyan Eswatini (Swaziland) haricinde tüm Afrika devletleri arasında bölgeler arası işbirliği için etkili bir oluşum.
FOCAC'ın Gündemi
Bu yıl FOCAC, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping ve Senegal Cumhurbaşkanı Macky Sall'ın açılış konuşmaları ile başladı. FOCAC'ta temel gündemleri Covid-19 ile mücadele, işbirliğinin derinleşmesi, yeşil kalkınmanın desteklenmesi ile eşitlik ve adaletin sağlanması oluşturdu. Şi Cinping, Covid-19 aşılarının Afrika'da erişilebilirliği ve satın alınabilirliği üzerinde oldukça durdu. Şi Cinping'in bir milyar doz aşının kıtaya ulaştırılacağını dile getirmesi ile aşı diplomasisindeki rekabette Çin'in hızlandığını ortaya koydu. İşbirliğinin artırılmasına yönelik yatırımlar açısından bakıldığında, Çin'in 2014'ten günümüze kadar doğrudan yabancı yatırımları ABD'yi geçmiş durumda. Afrika'nın en büyük doğrudan yabancı yatırım kaynağı olan Çin'in Afrika'ya yönelik yatırımları 2003'te 75 milyon dolardan 2020'de 4,2 milyar dolara yükseldi. 8. FOCAC'ta yeni perspektiflerin sürece dâhil edilerek Çin'in var olan ticareti ve yatırımlarını genişletmesi beklenmekte. Ayrıca dijital ekonomi konusunda işbirliklerinin artırılarak Afrikalı genç girişimcilerin kuracakları işletmelerin gelişmesi için teşviklerin oluşturulması da beklentiler arasında.
Son dönemde küresel sistemde iklim değişikliği konusu birçok platformda gündeme geliyor. Nitekim iklim değişikliği 8. FOCAC'ta da üzerinde durulan bir konuydu. Bu doğrultuda Afrika'da yapılacak işbirliklerinde yenilenebilir enerji kaynaklarının aktif olarak kullanılması önemli bir gündem maddesiydi. Düşük karbon salınımına yönelik yeşil kalkınmanın desteklenmesi kıta için olduğu kadar tüm insanlık için önemli. Dolayısıyla Afrika'daki kapasite gelişiminin bu doğrultuda yapılması vurgulanmakta. Son olarak eşitlik ve adalet gibi insanlığın ortak değerlerine vurgu yapılarak Çin-Afrika ilişkilerinin güçlendirilmesine yönelik ortak çıkar ve talepler doğrultusunda eylemlerin oluşturulması üzerinde duruldu.
Neo-Kolonyalizmin Aracı: Borçlandırma
FOCAC'a üye olan Afrika ülkelerinin neredeyse tamamının Çin'in Kuşak-Yol Girişimi'ne katılması, Çin-Afrika ticaret hacminin artması ve Çin'in Afrika'daki yatırımlarının sürekli olarak artması gibi durumlar ilişkilerde mevcut. Ve bu durum Çin-Afrika stratejik ve işbirliği ortaklığına güçlü ivme kazandırmakta. Ancak Çin'in Afrika'da borçlandırma yoluyla neo-kolonyal politikalar izlemesi söz konusu. Çin'in kıta ülkelerine yatırımları Afrika ülkeleri açısından kısa vadede büyük kazanımlar sağlıyor olarak görünse de uzun vadede bu durum ciddi sorunlara yol açabilir.
Örneğin, Uganda'nın 2015'te Entebbe Uluslararası Havalimanı'nı genişletme amacıyla Çin'den 207 milyon dolarlık kredi alması ve geçtiğimiz günlerde kredi borcunu ödeyememesi nedeniyle Uganda'nın dünyaya açılan tek kapısı olan Entebbe Uluslararası Havalimanı'nı ve bazı yatırımlarını devralması söz konusu olmuştu. Demiryollarını modernize etmek için Çin'den 6 milyar dolar kredi alan Kenya'nın borcunu ödeyemeyecek olması, aynı durumla karşı karşıya kalmasını beraberinde getirmişti.
8. FOCAC ile Çin'in Afrika'da özellikle pandemi sonrasında toparlanmaya yönelik mesajları oldu. FOCAC, Afrika'nın endüstriyel kapasitesini ve direncini sağlamada temel mekanizma olarak hizmet ediyor. Ayrıca yeni oluşturulan Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Bölgesi (AfCFTA), Çin tarafından Afrika ile arasındaki ticaretin ayrılmaz bir parçası olarak görülmekte. Dolayısıyla FOCAC, AfCFTA ve Kuşak-Yol Girişimi hep birlikte düşünüldüğünde Çin'in Afrika pazarını garantileyerek ekonomi temelli bir yaklaşım sergilemesi temel motivasyonları arasında. Ancak unutulmamalıdır ki, FOCAC üzerinden Çin'in Afrika'ya yönelik kurumsal yaklaşımı, dolaylı olarak Eximbank kredileri üzerinden yatırımları desteklemekte ve kıta ülkelerini borçlandırma stratejisi üzerinden neo-kolonyalizmle yüzleştirmekte. Kıta ülkelerine "karşılıksız kredi" olarak lanse edilen bu tuzak, Afrika ülkelerinin hükümetleri ve toplumları için ciddi bir tehdit.
21. yüzyılda Afrika'da Çin, ABD, Rusya, Fransa, Hindistan, Türkiye, BAE, Suudi Arabistan gibi kıta dışı aktörler arasında jeopolitik mücadele ve rekabet yaşanıyor. Bu rekabet bağlamında, kıta dışı aktörlerin Afrika'da nüfuz ve kaynaklara erişim için sıfır toplamlı bir rekabete girebilecek olmalarını engelleme amacıyla Çin, FOCAC ile avantaj sağlamaya çalışıyor. Bu minvalde Çin'in Afrika'da uyguladığı neo-kolonyalizm karşısında, geçmişinde olduğu gibi günümüzde de sömürgeci yaklaşımdan uzak bir aktör olarak Türkiye yer almakta. Türkiye'nin bu yaklaşımı, Afrika ülkelerine Batı ve Çin'den farklı olarak üçüncü bir alternatif/yol oluşturuyor. Ancak 21. yüzyılda Afrika ülkelerinin kolonyal bağlarından tam anlamıyla kurtulmaya başladığı düşünülüyorken; günümüzde neo-kolonyalizm ile karşı karşıya kalması söz konusu. Dolayısıyla Türkiye'nin sahip olduğu ekonomi, siyaset, güvenlik, kalkınma vb. konularındaki tecrübesi ve eylem-söylem ilişkisi açısından uyumlu olan kıta ülkelerine yönelik eşitlik ve adalet vurgusu, Afrika ülkelerine sunduğu üçüncü alternatifi/yolu daha güvenli ve samimi şekilde ortaya çıkarıyor.