Ulusal düzeyde demokrasinin yerleşmesi ve gelişmesinde mahalli idareler oldukça önemli bir işlevi yerine getirmektedir. Ortaya çıkış amaçlarının başında yerel hizmetlerin bireye en yakın birimler tarafından yerine getirilmesi olan mahalli idareler, aynı zamanda sağladıkları katılım ve müzakere imkânları dolayısıyla demokrasinin yerelden ulusala uzanmasını sağlayan köprü işlevi de üstlenmektedir. Bu noktada mahalli idarelerin sağladıkları imkânların sahip olduğu (yönetsel) mekanizmalarla ilgili olduğu not edilmelidir.
Mahalli idarelerin demokrasiye yaptıkları ikinci katkı ise demokrasinin sürdürülebilirliği ile ilgilidir. Yerelin güçlendirilmesi esasından hareket eden bu anlayışa göre ulusal düzeyde demokrasinin sürdürülebilir kılınması için önce yerel düzeydeki sürdürülebilirliğin sağlanması gerekmektedir. Bu yaklaşım demokrasinin çevresel unsurlarına odaklanmaktadır. Başka bir ifadeyle demokrasinin olmazsa olmazı katılım ve müzakereyi ön plana çıkarmaktadır. Dolayısıyla bu yaklaşım demokratik katılımı ve müzakereyi reddetmek bir yana kalitesinin artırılması için çevresel unsurları dikkate alan bir perspektif sunmaktadır.
Mahalli idareler, katılımcı demokrasinin mikro ölçekli mekanları olarak yerel demokrasi ile mahalli idare ilişkisinin ana hattını meydana getirmektedir. Kamusal katılım ise bu hattın sınır çizgisini belirlemektedir. Kamusal katılımı vatandaşların karşılaştıkları sorunları müzakere yoluyla çözüm üretebilmesi olarak tanımladığımızda bireyin yaşadığı yerde bu imkâna sahip olabilmesi daha da anlamlı bir hal almaktadır.
Mahalli idarelerin katılım ve müzakereye dair sahip olduğu bu teorik çerçeve kuşkusuz ki pratik bir karşılığa da sahiptir. Söz konusu karşılık, mahalli idare organlarının organizasyon, yapı ve işleyiş açısından demokratik bir süreci nasıl anlamlı hale getirdiğini kavramayı gerektirmektedir. Bu durumu sadece prosedürlerin kendisine odaklanan bir bakışla ele almamak gerekir. Çünkü coğrafi olarak vatandaşın bulunduğu yerdeki birimlere katılması ulusal düzeyde yönetime katılmaktan daha kolay gerçekleşmektedir. Bu sayede demokratik hayatta bir canlılık sağlanacak, bunun doğrudan bir sonucu ise temel hak ve özgürlüklerin gelişmesi olacaktır.
Mahalli idarelerin ülkemizde coğrafi olarak en etkin biçimini belediyeler meydana getirmektedir. 2023 yılının Aralık ayı verilerine göre Türkiye nüfusunun 80 Milyon 637 Bin 800'ünün belediye sınırları içinde yaşamaktadır. Toplam Türkiye nüfusu düşünüldüğünde nüfusun yüzde 94.45'ünün belediye sınırları içinde yer aldığı görülmektedir.
Belediye İdaresi
Gerek normal belediyeler gerekse büyükşehir belediyeleri olsun, görev ve sorumluluklarını sahip oldukları organları eliyle yerine getirmektedir. Bu organlar karar alma, kararları yerine getirme, denetleme gibi belediye hizmetlerinin yerine getirilmesi sırasındaki asli fonksiyonlarının hayata geçmesini sağlamaktadır.
5393 sayılı Belediye Kanunu'na tabi belediyelerde bu organlar Belediye Başkanı, Belediye Meclisi ve Belediye Encümenidir. Bunlardan belediye meclisi, belediyenin (genel) karar organıyken belediye başkanı, belediye idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Belediye encümeni ise bir diğer karar organı olarak öne çıkmaktadır.
5216 Sayılı Kanun'a tabi olan büyükşehir belediyelerinde de benzer bir yapılanma söz konusu olmakla birlikte burada organlar büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye encümeni adını almaktadır.
Belediye Meclisi Hangi Görevleri Yerine Getirir?
Belediyenin genel karar organı olarak meclis, hem 5393 sayılı Kanun ile hem de 5216 Sayılı Kanun ile oldukça geniş görev ve yetkileri yerine getirmektedir.
5393 Sayılı Kanun'un 18. maddesinde meclisin görev ve sorumluluklarına yer verilmektedir. Buna göre belediye meclisi, stratejik planın, yatırım ve çalışma programlarının, belediye faaliyetlerinin ve personelinin performans ölçütlerini görüşmek ve kabul etmek, bütçe ve kesin hesabı kabul etmek, belediyenin imar planlarını görüşmek ve onaylamak, borçlanmaya karar vermek, taşınmaz mal alımına, satımına, takasına, tahsisinse, tahsisli bir taşınmazın tahsisinin kaldırılmasına, kanunlar tarafından vergi, resim, harç ve katılma payı konusu yapılmayan ve ilgililerin isteğine bağlı olmayan hizmetler için uygulanacak ücret tarifesini belirlemek, şartlı bağışları kabul etmek, vergi, resim ve harçlar dışında kalan ve bu kanunda miktarı belirlenenden fazla dava konusu olan belediye uyuşmazlıklarının sulh ile tasfiyesine, kabul ve feragatine karar vermek, belediye adına imtiyaz verilmesine ve belediye yatırımlarının yap-işlet veya yap-işlet-devret modeli ile yapılmasına karar verebilir.
Ayrıca belediyeye ait şirket, işletme ve iştiraklerin özelleştirilmesine karar vermek, meclis başkanlık divanını ve encümen üyeleri ile ihtisas komisyonları üyelerini seçmek, norm kadro çerçevesinde belediyenin ve bağlı kuruluşlarının kadrolarının ihdas, iptal ve değiştirilmesine karar vermek, belediye tarafından çıkarılacak yönetmelikleri kabul etmek, meydan, cadde, sokak, park, tesis ve benzerlerine ad vermek; mahalle kurulması, kaldırılması, birleştirilmesi, adlarıyla sınırlarının tespiti ve değiştirilmesine karar vermek; beldeyi tanıtıcı amblem, flama ve benzerlerini kabul etme görev ve yetkisi bulunmaktadır.
Bunlara ek olarak diğer mahallî idarelerle birlik kurulmasına, kurulmuş birliklere katılmaya veya ayrılmaya karar vermek, yurt içindeki ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığının izniyle yurt dışındaki belediyeler ve mahallî idare birlikleriyle karşılıklı iş birliği yapılmasına; kardeş kent ilişkileri kurulmasına; ekonomik ve sosyal ilişkileri geliştirmek amacıyla kültür, sanat ve spor gibi alanlarda faaliyet ve projeler gerçekleştirilmesine; bu çerçevede arsa, bina ve benzeri tesisleri yapma, yaptırma, kiralama veya tahsis etmeye karar vermek, fahrî hemşerilik payesi ve beratı vermek, belediye başkanıyla encümen arasındaki anlaşmazlıkları karara bağlamak, mücavir alanlara belediye hizmetlerinin götürülmesine karar vermek ve imar plânlarına uygun şekilde hazırlanmış belediye imar programlarını görüşerek kabul etmek görev ve yetkilerine sahiptir.
5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu 12. maddesinde Büyükşehir Belediye Meclisini hüküm altına almakta, meclisi büyükşehir belediyesinin karar organı olarak tanımlamaktadır.
Belediye Meclisi Üyeliği
Vatandaşların mahalli düzeydeki müşterek ihtiyaçlarını karşılanması noktasındaki en etkili mahalli idare birimi olan belediyenin genel karar organı olan meclisler, yalnızca yerine getirdikleri görev ve sorumluluklar açısından değil, aynı zamanda katılım ve müzakere imkânlarını sağlayarak yerel demokrasinin varlığına ve gelişimine katkı sağlayan önemli birimler olarak öne çıkmaktadır. 2004 yılında çıkarılan 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 2005 tarihli 5393 Belediye Kanunu, belediyeleri adeta TBMM'nin mahalli düzeydeki birer küçük örneğine dönüştürmüştür. Meclislerin yapısı, işleyişi ve görevlerine bakıldığında bu durum net bir biçimde görülmektedir.
Kanun koyucu söz konusu iki kanunla belediye meclisi üyeliğini de TBMM üyeliğine benzer biçimde meclislerin işleyişine katkı sağlayacak araçlarla donatmış, vatandaşların kendilerini ilgilendiren konularda ve ortaya çıkan sorunları çözebilmeleri adına mahalli düzeyde temsil imkânlarını güçlendirmiştir.
Belediye meclisine üyeliğine aday olabilmek için milletvekilliği kriterlerine ek bazı şartlar getirilmiş, seçim usulü de milletvekili genel seçimlerine benzer biçimde nispi temsil sistemine uygun olarak tasarlanmıştır. Böylece gerek partilerin gösterdikleri gerekse bağımsız adayların aldıkları oy oranı çerçevesinde mecliste sandalye elde edebilmelerinin önü açılmıştır.
Meclis üyeleri belediye meclisinin işleyişi noktasında da ana aktörlerdir. Zira meclisi yönetimini sağlayan Başkanlık Divanının oluşumu, Meclisin toplanıp karar alabilmesi, belediyelerle ilgili konuların gündeme getirilmesi, Meclis içinde oluşturulan ihtisas komisyonlarının oluşmasında ve işlemesinde, belediye başkanının dengelenip denetlenmesinde ve belediyenin bir diğer organı olan belediye encümeninin oluşmasında oldukça belirleyici bir role sahiptir.
Dolayısıyla Belediye meclis üyeliği demokratik anlamda yalnızca seçim usulü ile değil aynı zamanda Meclisin işleyişine yaptığı katkı aracılığıyla da yerel demokrasiye ciddi katkılar yapma potansiyeli olan bir makamdır.