İstihbarat camiasında yorum ve değerlendirme olarak bilinen iki kavram sadece işin erbabı tarafından bilinir. Yorum geçmişteki somut hadiselerin ele alınması, değerlendirme ise yapılan yorum üzerinden gelecek döneme yönelik öngörüde bulunulmasıdır. Bu sürecin Libya'ya uyarlanması önemli. Çünkü Libya Türkiye açısından 2023'ün önemli gündem maddelerinden birisi olmaya aday. O halde Türkiye'yi merkeze alarak Libya'nın 2022'sini yorumlamak, 2023'ünü de değerlendirmek gerek.
Libya'da 24 Aralık 2021 seçimleri teknik, siyasi ve yasal nedenlerle icra edilemedi ve 2022 yılı iniş çıkışlarla geçti. Fethi Başağa liderliğindeki paralel hükümet yapılanması Tobruk merkezli Temsilciler Meclisi'nden (şeklen sorunlu) güven oyu aldı. Başağa 21 Nisan'da Libya güneyinde Sebhe kentinde hükümet kurduğunu ilan etti. Diğer bir ifadeyle Hafter'e karşı 2019 yılında İçişleri Bakanı olarak mücadele eden Başağa; Fransa, Mısır ve ABD'den aldığı cesaretle Trablus'a meydan okudu. Başağa, Hafter'e yakın silahlı gruplarla Haziran ve Ağustos aylarında iki defa Trablus'a girmeye çalıştı, ancak Trablus hükümeti geri püskürttü. Ayrıca Başağa, Türkiye kendisini destekliyormuş havası yarattı. Öte yandan Türk Dışişleri Bakanlığı zaten 13 Ocak'ta Başağa – Haftar görüşmeleriyle bir ilgilerinin olmadığını açıklamıştı.
Libya'da "iktidar" mücadelesi devam ederken Türkiye ile Libya arasında 3 Ekim'de hidrokarbon kaynaklarının araştırılması, sondajı ve çıkarılması hakkında muhtıra imza edildi. Doğal olarak Yunanistan panik halinde Mısır'a ve ABD/AB koridorlarına koştu. Bu ülkeler de Yunanistan'a dolaylı destek verdi. Nitekim AB'nin IRINI Operasyonu 2022 yılında sekiz defa Türk gemilerini aramak istedi, ancak Türkiye bu girişime izin vermedi.
Türkiye ve Libya arasında 25 Ekim'de Libya'da imzalanan bir diğer muhtıra savunma alanına yeni bir soluk getirdi. Anlaşmayla Libya'nın Hava Kuvvetleri kabiliyetinin geliştirilmesi ve daha önce imza edilen askerî iş birliği antlaşmasının uygulanması kararlaştırıldı. Basında Libya'nın 70 Bayraktar İHA alacağını iddia edildi.
Türkiye'nin Libya ile derinleşen ilişkilerine karşı Mısır, 29 Ekim'de, Türkiye ile Libya üzerine görüşmeleri sonlandırdıklarını duyurdu. Yunanistan Dışişleri Bakanı Dendias, panik halinde Mısır ve İsrail nezdinde girişimlerde bulunurken 17 Kasım'da Libya Devlet Başkanlığı Konseyi Menfi'yi ziyaret için Trablus'a indi. Ancak apronda Dışişleri Bakanı Menguş'u görünce uçaktan inmeyip Malta üzerinden Bingazi'ye uçtu.
Hafter'le resim veren Dendias diplomasi teamüllerini "sıfırlarken" kendini halı gösterme çabasıyla Türkiye aleyhine artık "sıkıcı" hale gelen söylemlerini tekrar etti. Sonrasında Yunanistan Girit adasına büyük bir askerî üs kuracağını ilan etti. Ayrıca Hafter'e yönelik baskısını artırıp Libya'yı iki fiiili parçaya ayırma ve Türkiye – Libya deniz yetki alanı sınırlandırma anlaşmasını "yok" etme girişimlerine başladı. Nitekim Hafter 24 Aralık'ta önemli bir açıklama yapacağını duyurdu. Libya'nın doğusunda yeni bir devlet ilanı bekleyen Yunanistan umduğunu bulamadı. Hafter, Libya'nın bütünlüğünü kırmızı çizgi olarak açıkladı.
Dış siyasi ve güvenlik meseleleri çalkantılı halini korurken Libya iç siyasetinde Tobruk Merkezli Temsilciler Meclisi ile danışma organı niteliğindeki Trablus merkezli Devlet Yüksek Konseyi anayasa yapımı ve siyasi süreç ile ilgili görüşmelerini sürdürdü. Fas arabuluculuğunda Libyalılar arasında 2015 yılında imza edilen Süheyrat Anlaşması'na göre Temsilciler Meclisi, Konsey ile istişare etmeden kanun çıkartamıyor.
Geçmişte Meclis'in çıkarttığı Seçim Kanunu ve Başağa'ya verdiği güvenoyu bu nedenle şeklen eksik. Meclis ve Konsey arasında halen bir uzlaşı sağlanmış değil. Ancak ortak noktaları Başbakan Dibeyba liderliğindeki Milli Birlik Hükümeti'ni seçim yoluyla değiştirmek. Bu süreci Türkiye takip ederken seçimlerin demokratik normlar dahilinde ve şeffaf bir şekilde icrasını istiyor. Nitekim ülke nüfusunun yarıdan fazlasının yaşadığı Trablus şehrinin siyasi tercihi, sürecin kaderini belirleyecek.
Libya ve Türkiye arasında siyaset ve güvenlik dışında gelişmeler de yaşandı. Örneğin, vizeler 16 ve 55 yaş aralıkları hariç kaldırıldı. Libya'daki Türk işçileri açısından önemli olan sorunları çözmek için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlıkları arasında koordinasyon toplantıları yapıldı. Merkez Bankaları arasında akreditasyon işlemlerinin kolaylaştırılması sağlandı. Sağlık alanında iş birliği yapılırken bir özel Türk hastanesi Trablus'ta hizmete girdi. Libya güneyindeki karayollarının rehabilitasyonu işiyse bir Türk şirketine verildi.
2022 yılında yaşanan gelişmeler dikkate alındığında Türk – Libya ikili ilişkilerinde olumlu, Doğu Akdeniz odaklı devletler arası rekabetteyse nispeten olumsuz bir seyir yaşandı. 2023 yılında farklı bir manzara beklemek hata olur. Türkiye açısından Libya odaklı muhtemel bir projeksiyonun parametreleri; siyasi süreç, Libya'nın bütünlüğü, üçüncü bir tarafın Libya'ya müdahalesi ve silahlı gruplar arasında patlak verebilecek iç çatışma olabilir.
Siyasi sürecin bir Anayasa ve seçimle taçlandırılması hususu Türkiye açısından olumlu. Ancak Anayasa görüşmeleri, zaten hazır olan taslağın referanduma götürülmesini gerektiriyor. O halde seçim takvimi Anayasa referandumuna bağlı. Başağa, bu süreçte "kendin çal, kendin oyna" yöntemiyle yer almak istese de Trablus'a hâkim olan Dibeybe hükümeti belirleyici olacak. Seçimlerin icrasıysa muhtemelen 2024 yılına kalabilir.
Libya'nın bütünlüğüne yönelik girişimlerin başarı şansı zayıf. Bu olasılığın enkazı tüm Libyalıları 2011 devrimine tekrar sürükler. Ancak Yunanistan ve Mısır'ın 2023'te Libya'yı sıkıştırmaya çalışabileceği ve şekillendirmek isteyebileceği görülüyor. Böyle bir durumda ABD ve AB ülkeleri aldıkları ihaleler ve tavizler oranında kime destek vereceklerini belli edebilir.
Libya'ya askerî bir müdahale pek parlak bir fikir değil. Ancak Yunanistan ve Mısır, Libya'nın "olmayan" Deniz ve Sahil Güvenlik unsurlarına karşı kuvvet gösterisi veya sınırlı güç kullanımı yapabilir. Böylece Mısır tek taraflı ilan ettiği münhasır ekonomik bölgeyi dikte etmek; Yunanistan da Türkiye – Libya deniz yetki anlaşmasını yok etmek isteyebilir. Ancak böyle bir seçenek karşısında Türkiye'nin de askerî tedbirler alabileceğini dikkate almak gerek.
Son parametre ise Libya'da silahlı gruplar arasında silahlı çatışma yaşanması olasılığı. Böyle bir ihtimal her daim mümkün. Ancak Türk askerî Libya'da olduğu sürece Libya batısındaki silahlı gruplar psikolojik olarak uzlaşı içinde kalmakta.
Ayrıca Rusya faktörünü unutmamak gerekir. Bahsedilen projeksiyonların hiç biri Rusya'nın tavrını etkilememekte. Libya'da daha bağımsız hale gelen ve Afrika operasyonları için Libya'yı bir zıplama taşı olarak gören Ruslar, arka planda örtülü faaliyetlerini yürütebilir. Ruslara karşı tek panzehir ise Libya'da tesis edilecek demokrasi.