Yorgun mermi, namludan çıktıktan bir süre sonra ivmesini kaybedip düşüşe geçen, bir başka deyişle serbest düşme hareketi yapan mermi çekirdeklerini anlatmak üzere kullanılan bir polisiye kavram.

Maganda kurşunu fenomenini anlamak için bu kavramı bilmek şart.

Bu hafta Üç Boyutlu Portre'de Emniyet Kriminal Polis Laboratuvarı Dairesi Başkanlığı ve Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nden alanında uzman isimlerin (Dr. Gökhan İbrahim Öğünç, Dr. Mustafa Tahir Özer, Dr. Kağan Coşkun, Dr. Mehmet Eryılmaz ve Dr. Ali İhsan Uzar) bir özel çalışmasından da yararlanarak maganda kurşunu meselesini anlamaya, anlatmaya çalışacağız. Bu çalışmaya bir Twitter kullanıcısının (Gundi) katkısı ile ulaştım.

'Maganda kurşunu' sırf Türkiye'ye has bir toplumsal sorun değil. Porto Riko başta olmak üzere ve Amerika Birleşik Devletleri dâhil dünyanın pek çok ülkesinde rastlanan bir sorun. Geçtiğimiz yıl ABD'de yaşanan maganda kurşunu cinayetlerinden biri Indiana eyaletinde 13 yaşındaki bir çocuğun ölümüne neden olan olaydı. Noah adlı çocuk basketbol oynarken aniden yere düştü. Yorgun mermi ile vurulduğu ancak hastanede anlaşıldı. 1985-1992 yılları arasında Los Angeles'ta 118 kişi 'yorgun mermi'den ötürü yaralanmış, bu yaralılardan 38'i hayatını kaybetmiş.

Latin Amerika ülkelerinde yılbaşı kutlamaları sırasında havaya ateş edilmesi yaygın bir 'menfur gelenek'. Ve Porto-Riko'da yılbaşı kutlamalarında her yıl ortalama 25 kişinin serbest düşen mermi çekirdeğiyle yaralandığı ve bunlardan ikisinin hayatını kaybettiği biliniyor.

TÜRKİYE 'YORGUN MERMİ'DE BİRİNCİ

Amerikan Ateşli Silahlardan Korunma Merkezi Ajansı'nın yaptığı eski bir araştırmada (2006 yılı) dünyada 'maganda kurşununa' en çok kurban veren ülkenin Türkiye olduğu ortaya çıkmıştı. 700 kişinin maganda kurşunlarıyla can verdiği Türkiye'yi 300 ölümle Porto Riko ve 100 ölümle Dominik Cumhuriyeti izliyordu.

Bizdeki maganda kurşunu sorunu hem nicelik olarak yüksek, hem de nevi şahsına münhasır. Bir ülkenin sosyolojik dokusunu anlamak için öncelikle o ülkedeki suç işleme biçimlerine bakmak gerektiğini uzun zamandır ileri sürüyorum. Maganda kurşununun alaturka versiyonuna genel bakış bizdeki sosyoloji hakkında da ipucu veriyor. Bizde maganda kurşunu cinayetleri genellikle düğünler, maç ve yılbaşı kutlamaları veya genel bir vesile bulunmaksızın kişisel keyif ya da 'kafa bozukluğu' ile bilhassa ruhsatsız silahlardan ateşlenen mermilerle gerçekleştiriliyor. Elimizde net bir oran yok ama maganda kurşunu cinayetlerinin en az yüzde 80'inin ruhsatsız silahlardan çıkan mermilerle gerçekleştiği tahmin ediliyor. Son 10 yılın suç istatistiklerine bakıldığında ruhsatlı ateşli silahlarla işlenen tüm suçlar sayısı 25 bin 547, ruhsatsız silahla işlenen suç sayısı 159 bin 123.

Türkiye'de maganda kurşunu vakaları; İstanbul, Adana, Osmaniye, Gaziantep, Şanlıurfa, Bursa, Samsun, Kocaeli, Aydın ve Adapazarı gibi illerde daha sık görülüyor. Yeni geri bıraktığımız 2017 yılında bu illerde maganda kurşunu vukuatları yaşandı.

Meskûn mahalde havaya sıkan magandalar, merminin boşluğa, uzaya gitmediğini biliyor elbette. Ama yine de yoldan geçmekte olan, hatta evinde oturan günahsız insanları öldürebileceğini, yaralayabileceğini düşünmüyor, umursamıyor.

MERMİ DÜŞERKEN YERÇEKİMİ İLE HIZLANIYOR

Beş uzmanın (Öğünç, Özer, Coşkun, Eryılmaz ve Uzar) yaptığı çalışmada yorgun mermilerin hedef üzerinde hayati yaralanmalara neden olabilme potansiyelinin ortaya konulması hedeflenmiş. Çalışmada 9x19 mm (Parabellum) ve 7,65x17 mm çapındaki mermilerin namlu çıkış hızları ölçülmüş ve bu hızlar Dış Balistik Yazılımı kullanılarak yatayla 65 derece ila 90 derece arasında beşer derecelik aralıklardaki atışlarla simüle edilmiş. Mermilerin serbest düşme hareketleri ve düşüş hızları incelenmiş. Elde edilen sonuçlar da, dokuların eşik hız değerleriyle karşılaştırılmış ve böylelikle mermi çekirdeklerinin yaralama, öldürme potansiyeli ortaya konulmuş. Bunun yanı sıra elde resmi veriler olmasa da adli kayıtlar ve medya haberleri incelenerek maganda kurşununun toplumsal yaygınlığı ortaya konulmaya çalışılmış. Yapılan arşiv taramasında 2000-2012 yılları arasında Türkiye'de 65 adet maganda kurşunu yaralanması tespit edilmiş (bilinen) ve bunların 27 tanesinin ölümle sonuçlandığı anlaşılmış. Bunun da sebebi serbest düşüş yapan mermilerin isabet ânı hızlarının cilt ve yassı kemik için eşik hız ve kritik hız sınırlarını aşıyor olması. Çünkü mermi, inişe geçtikten sonra yerçekiminin etkisi ile tekrar hızlanıyor. Çalışmada merminin hızının atmosferik ve coğrafi parametrelere göre değiştiği belirtiliyor:

"Atmosferik ve coğrafi değişkenler serbest düşme hareketi gerçekleştiren mermi çekirdeğinin isabet hızında ±5 m/ sn değişikliğe neden olabilmektedir. Atmosfer şartlarının kontrol edilememesi, mermi çekirdeği isabet noktasının ve isabet anındaki hızının tespit edilememesi; pratikte havaya dik veya dike yakın bir açıyla yapılan atışlar neticesinde yere düşen mermi çekirdeğinin etkilerinin gözlenmesini imkânsız kılmaktadır.

Bu nedenle çalışma kapsamında 65 derece ila 90 derece arasında beşer derecelik her bir açıda havaya yapılan atışlar, EBV4® Dış Balistik Yazılımı kullanılarak simüle edildi.

…

Yapılan dış balistik simülasyonu neticesinde elde edilen isabet hızları ile dokuların eşik hızları ve kritik hız sınırı karşılaştırıldı, serbest düşme hareketi yapan bir mermi çekirdeğinin yaralama potansiyeli incelendi.

…

Türkiye'de yorgun mermi ile oluşan yaralanmalar zaman zaman görülmekte ve bu durum can kaybına neden olabilmektedir. Türkiye'de suç istatistiklerine 'Meskun Mahalde Ateş Etme' olarak giren kutlama için havaya ateş etme neticesinde, merminin serbest düşmesi sonucu meydana gelen yaralanmalara ilişkin istatistiki veri bulunmamaktadır. Ayrıca bu tip yaralanmalar ile hedef gözetmeksizin yapılan atış neticesi yaralanmalar (serseri mermi isabeti) çoğu zaman aynı kategoride değerlendirilmekte; serbest düşme sonucu meydana gelen yaralanmalar özel olarak istatistiklerde ifade edilmemektedir. Bu nedenle tıbbi ve adli istatistiklerde bu yönde bir ayrım bulunmamaktadır."

FİZİK YASALARINA GÖRE 'MAGANDA KURŞUNU'

Çalışmada mermi çekirdeğinin düşüşe geçtikten sonra niçin yaralanma ya da mortiliteye (ölüm) neden olduğu fizik yasalarınca açıklanıyor:

"Mermi çekirdeği namluyu terk ettiği anda, sahip olduğu doğrusal hızı, açısal hızına oranla daha fazladır. Bu durum 'SD' değerinin 1'den küçük olmasına ve mermi çekirdeğinin dengesiz olmasına sebep olur. Namludan uzaklaştıkça daha fazla hava direnci ve yerçekimi etkisiyle mermi çekirdeğinin, doğrusal hızı 'v' sürekli olarak azalacak ve 'SD' değeri artarak 1'i geçerek jiroskopik dengeye ulaşacaktır. Mermi çekirdeği irtifa kazandıkça doğrusal hızı azalırken dönme hızı büyük ölçüde korunur ve bu durum 'SD' değerini, 1'in çok üstüne çıkartarak jiroskopik dengenin yeniden kaybedilmesine neden olur. Zirve noktasına ulaştığında doğrusal hızı tamamen tükenmiş, ancak açısal hızı büyük ölçüde korunmuş olan mermi 'aşırı denge' konumuna gelir ve takla atarak yerçekimi etkisiyle serbest düşme hareketine başlar. Serbest düşme sırasında yerçekimi ivmesi mermi çekirdeğinin aşağı doğru hız kazanmasına neden olurken; aksi yönde hava direnci 'Limit Hızı' veya 'Paraşüt Etkisi' olarak tanımlanan ve mermi çekirdeğinin serbest düşme sırasındaki aşağıya doğru ivmelenmesini yavaşlatan etkiyi oluşturur. Serbest düşme sonucunda aşağı doğru kazanılan doğrusal hız sayesinde mermi çekirdeği tekrardan jiroskopik dengeye ulaşmaya başlayacaktır. Ancak, doğrusal hızın 'Limit Hız' etkisiyle sınırlanması; serbest düşme sırasında kazanılan jiroskopik denge değerinin düşük olmasına ve mermi çekirdeğinin hedefe hafif yalpa yaparak isabet etmesine ve bu da hedef üzerinde eliptik bir giriş deliği oluşmasına neden olabilmektedir. Mermi çekirdeğinin isabet ettiği dokuları delebilmesi için dokunun elastikiyet sınırını aşması gerekir. Dokuların bu elastikiyet sınırı 'Eşik Hız Değeri' olarak tanımlanmaktadır. Dokuların eşik hız değeri, isabet eden mermi çekirdeğinin çapı ve ağırlığına bağlı olarak değişmektedir. Bir mermi çekirdeğinin cilt ve kemik dokularını delerek hayati organlara ulaşabilmesi için sahip olması gereken minimum hız değeri, geçtiği dokuların eşik hız değerlerinin toplamıdır ki bu 'Kritik Hız Değeri' olarak tanımlanmaktadır.

Diğer bir ifadeyle mermi çekirdeğinin hayati organlara ulaşabilmesi için isabet hızının, geçtiği dokuların eşik hız değerlerinin toplamı olan Kritik Hız Değerinden daha yüksek olması gerekir."

Çalışmaya göre Türkiye verileri incelendiğinde maganda kurşunu ile yaralanmaların çoğunlukla kafa bölgesinde (%60), daha sonra boyun (%6) ve omuz (%9) bölgeleri ile sırtın üst kısmı (%14) gibi bölgelerde oluşmuş.

Bu durum yaralanan kişilerin gün içinde genellikle dik durumda bulunması ve serbest düşen merminin yeryüzüne dik veya dike yakın bir açıyla düşmesiyle ilişkili olduğu sanılıyor.

Maganda kurşunu, bonzai kadar olmasa da Türkiye için bir 'mikro milli güvenlik sorunu'na dönüşmüş durumda. Çözümü için güvenlik tedbirlerinin yanı sıra -suç tipi, ülkelerin sosyolojik dokusunu yansıttığına göre- toplumsal dönüşüm şart.