Uluslararası pazarlarda olduğu gibi, yerli tüketiciler de yeni tatlar, ürün çeşitliliği, güvenli gıda, daha az işlenmiş ve daha az katkı içeren gıdaları talep ediyor. Bu farkındalık tüketicilerin son yıllarda özellikle yöresel ürünlere olan ilginin daha da artmasına neden oldu. Artan talep bir yöreye özgü ürünlerin coğrafi işaret ile koruma altına alınarak, üretiminden satışına kadar geçen süreçte belirli bir standarda sahip olmalarını getiriyor. Yöresel ürünlerin taklitlerinden korunması ve yerel üreticinin ekonomik olarak gelir sağlaması için Avrupa ülkeleri başta olmak üzere dünyada coğrafi işaret uygulamalarına başvurulup yasalar çıkartıldı.
ÜRÜNLER ÇIKTIKLARI YERİN İSMİNİ ALIYOR
Coğrafi işaretler yöresel bir ürünün bir ülke, yöre ya da bölge ile arasındaki bağlantıyı ifade etmek için kullanılır. Ancak her ürüne coğrafi işaret verilmiyor. Belirli bir geçmişe sahip ve yöreye özgü nitelikleri olan ürünlere verilmekte. Bu işarete sahip olan ürünlere genellikle ortaya çıktıkları yerlerin isimleri veriliyor. Coğrafi işaretler içerisinde tarım, maden, el sanatları, yöresel yiyecekler ve sanayi ürünlerini barındırmaktadır.
BU İŞARETLER İKİYE AYRILIYOR
Son yıllarda tüm dünyada gıda alanında yerel ürünlerin değerinin fark edilmesi ile bu ürünler için coğrafi işaret koruması yoluna gidilerek üreticilerin ve tüketicilerin serbest piyasa koşullarının negatif etkilerinden korunması ile ilgili uygulamalar artmıştır. Coğrafi işaretler, "menşe adı" ve "mahreç işareti" olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
1.Menşe Adı: Temel niteliklerini sınırları belirlenmiş bir coğrafi alandan sağlayan ve üretimleri bütünüyle o coğrafi sahada gerçekleşen ürünlerdir. Ürünlerin nitelikleri, özellikleri ve doğal faktörleri bulundukları coğrafya ile özdeşleşmiş olmalıdır. Menşe adı olarak tescili yapılan ürünlere örnek olarak Erzincan Tulum Peyniri, Kayseri Pastırması, Pervari Balı ve Antep Fıstığı verilebilir.
2.Mahreç İşareti: Ürünün üretildiği bölgedeki özelliklerinden en az birini taşıması şartıyla, özgü olduğu yöre dışında da üretilebilmesi anlamına gelmektedir. Çorum Leblebisi, Gaziantep Baklavası, Antakya Künefesi, İzmir Tulum Peyniri, Erzurum Civil Peyniri mahreç adı ile tescillenen ürünlerden bazılarıdır.
COĞRAFİ İŞARET UYGULAMASININ AVANTAJLARI
Coğrafi işaretlerin uygulanmasındaki amaç, bir topluma özgü olan ürünlerin belirlenmesi ve bu ürünlerin korunarak devamlılığının sağlanmasıdır. Bir başka amaç ise, bir yörede üretim yapan üreticiyi korumak ve tüketicilere de kaliteli ürünler sunulmasını sağlamak. Coğrafi işaretler, bir ürünün marka, patent gibi haklarının sadece tek bir üretici için değil, ürünün üretildiği belirli bir bölgede üretim yapan tüm üreticiler adına da korunmasını sağlamaktadır. Coğrafi işaretli ürünün, hak sahibi olmayan kişiler tarafından kullanılması, taklit edilmesi ve tüketicilerini yanıltacak bilgilerin aktarılması gibi durumlar yasal değildir.
ÜLKEMİZDEKİ SON DURUM
Ülkemizde yöresel lezzetlerden 367 tanesi coğrafi işaret tesciline sahiptir. Mevcut coğrafi işaretli gıda ürün grupları; meyve, sebze ve endüstriyel bitkiler, unlu mamuller, tatlılar ve diğer gıdalar, geleneksel yemekler, et ürünleri, peynirler, zeytin ve zeytinyağları ile alkollü içeceklerdir. Bu sağlıklı geleneksel ürünler arasında; Uşak Tarhanası, Alanya Avokadosu, Antep Firiği, İzmir Urla Sakız Enginarı ve Balıkesir Edremit Zeytinyağı sizlere sıralayabilirim.
ALANYA AVOKADOSU
Anavatanı Meksika olan avokado zeytinyağında bulunan sağlıklı yağ asitlerinden olan oleik asit açısından zengin olup, karbonhidrat ve protein de içermektedir. Önemli vitamin ve mineral içeriğine sahip olmasının yanı sıra diğer meyvelere kıyasla daha düşük şeker oranına sahiptir. Yüksek antioksidan seviyeleri içermekte ve diyet lifi, folik asit, potasyum, sodyum, magnezyum ve fosforun iyi kaynaklarından sayılmaktadır. Avokado kalk hastalıkları, kanser, obezite gibi hastalıkların riskini azaltmakta aynı zamanda yaşlanmanın geciktirilmesini sağlamaktadır. Türkiye'nin avokado üretiminin yüzde 80'i Antalya'da gerçekleşmektedir.
UŞAK TARHANASI
Tarhana buğday unu, yoğurt, maya, domates, biber, soğan, sarımsak ve çeşitli baharatların yoğrulduktan sonra genellikle 1-5 gün fermentasyona bırakılmasıyla elde edilir. Fermantasyon sonrası tarhana kurutulur ve yenilmeye hazır hale getirilir. Tarhana protein, B grubu vitaminler, kalsiyum, demir, sodyum, potasyum, magnezyum, çinko ve bakır gibi mineraller açısından oldukça zengindir. Uşak tarhanasının ünü ise Uşak ilinin iklim koşulları nedeniyle fermantasyonun daha düşük sıcaklıkta ve daha uzun sürede gerçekleşmesinden dolayı mayalanmayı sağlayan mikroorganizma çeşitliliğinin yüksek olması ve bunun sonucu lezzetinin artmasından, ayrıca tarhana yapımında diğer yörelere nazaran yoğun biber kullanımından kaynaklanmaktadır.
İZMİR URLA SAKIZ ENGİNARI
Enginar yüksek antioksidan içeriğiyle en güçlü antioksidanlardan olan yaban mersini, brokoli, kivi ve üzüm gibi besinlerle yarışmaktadır. Zengin antioksidan içeriğiyle bağışıklık sistemimizi güçlendirmede etki göstermekte, kalp ve kanser hastalıklarına karşı koruyucu kalkan görevi görmektedir. Diyet lif içeriğinin yüksek olması enginarı sindirim sistemimizin sağlığı açısından en yararlı besinler arasına almaktadır. Enginarda bulunan liflerin başlıca kaynaklarından olan inülin, kalın bağırsaklarımızda fermente edilerek sağlığımız için faydalı olan bakterilerin sayılarının artmasına yardımcı olmaktadır. Urla Sakız Enginarını diğer enginarlardan ayıran en önemli özellik diğer enginarlara göre çok erkenci olması ve taze sofralık tüketilebilmesidir. Görünüm özellikleri açısından yapraklarının düz, çiçek kısmının sıkı olmaması diğer ayırt edici özellikleridir
ANTEP FİRİĞİ
Olgunlaşmadan yeşil haldeyken kabukları çıkarılmadan tarlada ateşte tütsülenen buğday firik olarak adlandırılır. Buğday tarlada olgunlaşırken tanelerin sertleşmeye başladığı ancak başağın yeşil olduğu dönemde hasat edilir. Buğday saplarının yakılması ile elde edilen ateşte, taneler yakılır. Tanelerin etrafındaki kılçıklı kısım yanarak ayrılması sağlanır. Taneler yanmış kısımlardan ayrılmak için rüzgârda savrulur. Böylelikle diş ile ezilebilecek yumuşaklıkta ve dış kabuğundan ayrılmış taneler elde edilmiş olur. Antep Firiği Gaziantep'te yetişen Triticum durum buğdayından yapılır. Üretimi sırasında sert durum buğday kullanılır ve ateşte yakma işlerimi için zeytin ağacının dalı veya asma ağacının odunu kullanılmaktadır. Bu iki yakma malzemesi Antep Firiğine özgü tadın oluşturulmasına yardımcı olur.
BALIKESİR EDREMİT ZEYTİNYAĞI
Dünyanın en değerli yağı olarak bilinen zeytinyağı, zeytin ağaçlarının meyvesinden üretilir. Zeytinyağı antioksidan içeriğiyle bağışıklığımızın güçlenmesinde ve kanserden korunmada, yararlı bakteri çeşitliliğini artırarak metabolizmanın daha düzenli çalışmasıyla birlikte kilo verme dönemlerinin desteklenmesinde, zengin oleik asit içeriğiyle kalp sağlığının korunmasında fayda sağlamaktadır. Taze sebzelerle hazırlanan salatalarınıza bolca zeytinyağı koyarak, kahvaltılarda peynir üzerinde gezdirip lezzeti arttırarak, sıcak ve soğuk yemeklere kişi başına birer yemek kaşığı olacak şekilde zeytinyağı kullanarak zeytinyağının faydalarından yararlanabilirsiniz.
Balıkesir Edremit Zeytinyağı kendisini diğer zeytinyağı çeşitlerinden ayırmaktadır. Sadece coğrafi sınır olarak belirlenen yörede yetişen Edremit yağlık zeytin çeşidinden elde edilebilir. Yörenin zeytin tarımında zararlı olabilecek rüzgârlardan bölge zeytinliklerini koruyan Kazdağları, Madra gibi dağlarla çevrilmesi, Edremit Körfezinden esen nemli imbat rüzgârlarının dağlardaki yüksek ve zengin bitki örtüsünün oluşturduğu oksijenle harmanlanıp zeytin ağaçlarının üzerini adeta bir buğu ile kaplaması en kurak yıllarda dahi zeytinleri korur.