Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'u almadan önce nasıl bir durumdaydı? Boğaziçi gerçeğe yakın ilk kez kim tarafından, ne zaman çizgilerle bir görünüm kazandı? İstanbul'un kiliseli durumu ile camilerle bezenmiş hali arasında ne gibi ayrımlar var? Sanat tarihçisi Ayşe Yetişkin Kubilay tarafından, Topkapı Sarayı Müzesi Başkanı İlber Ortaylı'nın danışmanlığında hazırlanan İstanbul Haritaları, Denizler Kitabevi'nin yayını olarak elimizin altında... Kitap, fetih öncesinden Osmanlı İmparatorluğu'nun son günlerine uzanarak, kentin ilk bilimsel ölçekli haritasının yanı sıra yangın, sigorta, cami, soy ağacı, demografik, liman, demir yolu, semt ve satıcılarını gösteren haritalar eşliğinde İstanbul'un gizli kalmış güzelliklerini gezginlerin tanıklıklarına da dayanarak anlatmakta... Yunanistan'da yaşayan İstanbullu Nick Adjemoğlu'nun 580 haritası arasından seçilen 100 haritanın bezediği bu güzelliklerin ve tanıklıkların izdüşümünde neler mi var? 1422 tarihli İstanbul üzerine bilinen ilk harita, Floransalı ünlü gezgin ve haritacı Christoforo Boundelmonte imzasını taşıyor. Haritada kent içinde birkaç yapı ve kapılar gösteriliyor, fetihi simgeleyen simgelere ağırlık veriliyor. İstanbul'un batılı kaynaklarda yer alan basılı ilk ve en eski ikinci görüntüsü Hartman Schedel tarafından yayımlanan ve Bizans İstanbulu'nun son dönemlerini yansıtan 1493 tarihli harita... Bakır baskı tekniğinde basılan en eski İstanbul haritası da Giuseppe Rosaccio'nun 1598 tarihli haritası... Macar mühendis Johann Baptist Von Reben'in (1764) bilinen tek eseri olan adım hesabıyla ölçülerek çizilen İstanbul Boğazı haritası ise bilinen en uzun boğaz haritası... Boğaz'ın her iki yakasının arazi özelliklerini gösteren Sampierdarena tarafından çizilen harita, 1801 tarihini gösteriyor. Haritanın yer aldığı seyahatnamenin yazarı Olivier'in Boğaz kıyıları hakkındaki görüşleri ise şöyle: "İstanbul civarındaki arazi, bizde olduğu gibi bağ, bahçe, hububat, dut vesair meyve ağaçları yetiştirmeye fevkalade elverişli olduğu halde Boğaz'ın Karadeniz'e yakın sahillerinden gayri yerlerde ekilmiş arazi görmek zordur. Şehrin batı tarafındaki arazi, oldukça düzdür, akıllı ve çalışkan bir halkın geçimini pek kolay bir şekilde sağlayabileceği bir sıra ova ve yamaçlar halinde uzar, gider." İstanbul'da yangınların pek mebzul olduğu biliniyor. Kitap, bu açıdan İstanbul'un ilk yangın planının da İngiliz Charles Edouard Goad tarafından çizildiğini gösteriyor. İstanbul camilerinin yer aldığı harita, Mühendishane-i Berr-i Hümayun öğrencisi, ressam Hüsnü Tengüz tarafından 1917'de hazırlanıyor. İstanbul'un, 1422 tarihli bilinen ilk haritasıyla başlayan ve 500 yıllık haritalarını bir araya getiren İstanbul Haritaları, gerçekten de 16. yüzyılda yaşamış Fransız hümanist Petrus Gyllius'un "Öteki bütün kentler ölümlüdür, ama İstanbul, sanırım insanlar var oldukça yaşayacaktır." sözünü doğrularcasına, bir mücevher kitap. Emeği geçenlere teşekkür...
* * *
İNADINA ŞİİR
Yıllarımı aldılar yalan
zamanlar
eyvah, bir sana sevgimdi
dünyada muhkem kalan
onu da rüzgâra savurdular
Adınla kaldım bir başıma
günlerin harmanında ihtiyar
REFİK DURBAŞ