18 Receb 271'de (9 Ocak 885) Bağdat yakınlarındaki Enbâr'da doğdu. İlmî çalışmalarına Bağdat'ta devam ettiği için Bağdâdî nisbesiyle de anılır. İbnü'l-Enbârî, küçük yaşta babası Kāsım b. Muhammed el-Enbârî ile birlikte Bağdat'a gitti. Başta dönemin Kûfe dil mektebi üstadı Sa'leb olmak üzere İsmâil b. İshak el-Cehdamî ve Ahmed b. Heysem el-Bezzâz gibi âlimlerden dil, edebiyat, lugat, nahiv, şiir, kıraat, tefsir ve hadis dersleri aldı. Kıraat ilminde hem babasının hem kendisinin hocası babasının amcası olan Ahmed b. Beşşâr el-Enbârî'dir. Bir ara Abbâsî Halifesi Râzî-Billâh'ın çocuklarının eğitim görevini de üstlendi. Hayatı boyunca hiç evlenmeyen ve münzevi bir hayat yaşayan İbnü'l-Enbârî 10 Zilhicce 328'de (16 Eylül 940) Bağdat'ta vefat etti. Hanbelî mezhebine mensup dindar bir âlim olup çok güçlü bir hâfızaya sahipti. Bizzat kendisi tefsir, hadis ve şiire dair ezberinde on üç sandık dolusu kitap tutacak kadar mâlûmatın bulunduğunu söylemiştir. İbnü'l-Enbârî hadis rivayetinde sika ve sadûk olarak nitelenir. Bağdat'taki Mansûr Camii'nin bir köşesinde babasının, diğer bir köşesinde kendisinin hadis okuttuğu, başta Dârekutnî olmak üzere birçok öğrencinin onun derslerine katıldığı bilinmektedir. İbnü'l-Enbârî'nin bütün ilimlerde üstat olduğu (İbnü'l-Esîr, VIII, 118), Arap dili ve edebiyatını çok iyi bildiği, özellikle Kûfe dil mektebini onun kadar özümseyen bir başka âlimin bulunmadığı kaydedilmektedir (Yâkūt, VI, 73).
Eserleri. A) Kıraat. 1. Kitâbü Îżâḥi'l-vaḳf ve'l-ibtidâʾ (fî Kitâbillâh). Müellifin imam lakabıyla anılmasını sağlayan eseri olup Muhyiddin Abdurrahman Ramazan tarafından neşredilmiştir (I-II, Dımaşk 1390/1971). 2. Kitâbü'l-Hâʾât (fî Kitâbillâh) (nşr. Nevâr Muhammed Hasan Âli Yâsîn, Mecelletü'l-Belâġ, VI/4 [Bağdad 1976], s. 68-73; VI/5, s. 62-72). 3. Kitâbü'l-Elifât (Kitâbü Şerḥi'l-elifât, Kitâb Muḫtaṣar fî ẕikri'l-elifât, Kitâbü'l-Elifâti'l-mübtedeʾât fi'l-esmâʾ ve'l-efʿâl, Kitâbü'l-Hemze). Kur'an kıraatinde vasıl halinde okunan ve okunmayan eliflere (hemze) dair olup Ebû Mahfûz Kerîm Ma'sûmî (RAAD, XXXIV/2 [1959], s. 273-290; XXXIV/3, s. 447-461), Hasan Şâzelî Ferhûd (Mecelletü Külliyyeti'l-âdâb, sy. 6 [Riyad 1979], s. 69-94; Kahire 1401/1980) ve Ali Tevfîk Hamed (Ebḥâs̱ü'l-Yermûk, III/1 [Yermük 1405/1985], s. 7-43) tarafından yayımlanmıştır. 4. Kitâbü Mersûmi'l-ḫaṭ (nşr. İ. Ali Arşî, Yeni Delhi 1977).
B) Dil ve Edebiyat. 1. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti'n-nâs (ez-Zâhir fi'l-luġa, ez-Zâhir fî meʿânî [maʿne]'l-kelâm [kelimât] elleẕî [elletî] yestaʿmilühü'n-nâs). Müellif bu eserinde halkın namaz, dua, tesbih ve günlük konuşmalarında anlamlarını bilmeden kullandığı tâbir, ifade, deyim ve atasözlerinin mânalarını açıklamıştır (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, I-II, Bağdad 1399/1979; Bağdad 1408/1987). Büyük ölçüde Mufaddal ed-Dabbî'nin el-Fâḫir fi'l-ems̱âl'ine dayanan eser Lisânü'l-ʿArab, el-Muḫaṣṣaṣ, el-ʿUbâbü'z-zâḫir ve et-Tekmile gibi sözlüklerin temel kaynaklarından olup Abdurrahman ez-Zeccâcî (Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Lugat, nr. 557) ve Ebû Bekir Hattâb b. Yûsuf el-Mâridî el-Kurtubî tarafından ihtisar edilmiştir. 2. Kitâbü'l-Eżdâd. Arap dilindeki zıt anlamlı kelimelere dair en geniş lugattır. Martinus Theodorus Houtsma (Leiden 1881; Kahire 1325/1907), Muhammed Abdülkādir Saîd er-Râfiî - Ahmed eş-Şinkītî (Kahire 1325/1907) ve Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim (Küveyt 1380/1960; Beyrut 1407/1987) tarafından yayımlanan eseri Takıyyüddin Abdülkādir et-Temîmî Muḫtaṣaru Kitâbi'l-Eżdâd adıyla ihtisar etmiş (Chester Beatty Library, nr. 5060), Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-İskenderânî de Tertîbü Kitâbi'l-Eżdâd ʿalâ ḥurûfi'l-muʿcem adıyla alfabetik olarak düzenlemiştir (Kahire, el-Hizânetü't-Teymûriyye, Lugat, nr. 246-247). 3. el-Müẕekker ve'l-müʾennes̱ (Kitâbü't-Teẕkîr ve't-teʾnîs̱). Kendi konusunda yazılan en mükemmel kitaplardan olup Târık Abdü Avn el-Cenâbî (Bağdad 1978; I-II, Beyrut 1986) ve Muhammed Abdülhâliḳ Uzayme (Kahire 1401/1981) tarafından neşredilmiştir. 4. Ḳaṣîde fî müşkili'l-luġa ve şerḥuhâ (Risâle fi'l-luġati'l-ġarîbeti'l-ʿArabiyye, Ġarîbü'l-luġa, Manẓûme fi'l-luġa). Arap dilindeki nâdir ve garîb kelimelere dair 103 beyitlik kasîde-i lâmiyye ve şerhinden ibaret olan eseri İzzeddin el-Bedevî en-Neccâr (MMLADm., LXIV/4 [1989], s. 617-693) ve Abdülcelîl et-Temîmî (Beyrut 1989) yayımlamıştır. 5. el-Emâlî (el-Mecâlis, el-Mücâlesât). Dil, edebiyat, lugat, nahiv, şiir, tefsir, hadis ve ahbâra dair notlardan meydana gelen eserden sadece bir meclis zamanımıza ulaşmıştır (Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, nr. 88/10, vr. 139a-145a). Kitâbü Mesʾele mine't-teʿaccüb (nşr. Muhyiddin Tevfîk İbrâhim, Mecelletü Âdâbi'r-râfidîn, V [Musul 1974], s. 3-13), Sebebü vażʿı ʿilmi'l-ʿArabiyye (et-Tuḥfetü'l-behiyye içinde [İstanbul 1302], s. 49-51) ve Mesʾele mine'l-ilḳāʾ (Süyûtî, el-Eşbâh, IV, 122-123) bu eserden alınmış bazı kısımlar olmalıdır. 6. Şerḥu Ġāyeti'l-maḳṣûd fi'l-Maḳṣûr ve'l-memdûd. İbn Düreyd'in maksûr ve memdûd isimleri topladığı meşhur manzumesinin şerhidir (Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Mecâmî', nr. 755). 7. Şerḥu'l-Ḳaṣâʾidi's-sebʿi'ṭ-ṭıvâli'l-Câhiliyyât. İmruülkays, Tarafe b. Abd, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Antere, Amr b. Külsûm, Hâris b. Hillize ve Lebîd b. Rebîa'ya ait Muʿallaḳātü sebʿ olarak tanınan yedi kasidenin şerhi olup Abdüsselâm Muhammed Hârûn tarafından neşredilmiştir (Kahire 1382/1963). Eserin bazı bölümlerini Osman Reşer (Oskar Rescher) ayrı olarak yayımlamıştır. "Şerḥu Muʿallaḳati ʿAntere" (RSO, IV/4 [1911-1912], s. 301-331; V/5 [1914], s. 317-352; VI/6 [1915], s. 931-959), "Şerḥu Muʿallaḳati Ṭarafe" (İstanbul 1329/1911), "Şerḥu Muʿallaḳati Züheyr" (MO, VII [Paris 1913], s. 137-195). Ali Muhammed (Nûr) el-Medenî eser üzerinde el-İʿrâb fî Şerḥi'l-Ḳaṣâʾidi's-sebʿi'ṭ-ṭıvâli'l-Câhiliyyât adıyla bir çalışma yapmıştır (Riyad 1414). 8. Dîvânü ʿÂmir b. Ṭufeyl bi-şerḥi'l-Enbârî. Âmir b. Tufeyl'in şiirleri ve bunların şerhlerine dair hocası Sa'leb'den yaptığı nakillerle kendi ilâvelerinden oluşan eseri Charles James Lyall (Leiden-London 1913) ve Enver Ebû Süveylim (Beyrut 1416/1996) neşretmiştir. 9. Şerḥu'l-Mufaḍḍaliyyât. Mufaddal ed-Dabbî'ye ait eski Arap şiirine dair antolojinin şerhidir. İbnü'l-Enbârî, babası Kāsım el-Enbârî tarafından yapılan şerhi düzenlemiş ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. İlk defa İstanbul'da (1308) kısmen basılan eseri Charles James Lyall İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1920). Muhammed Saîd eş-Şevvây, el-Mesâʾilü'n-naḥviyye ve'ṣ-ṣarfiyye fî şerḥi'l-Ḳāsım el-Enbârî li'l-Mufaḍḍaliyyât adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1409, Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye). 10. Şerḥu (ġarîbi) Ḫuṭbeti ʿÂʾişe Ümmi'l-müʾminîn fî ebîhâ Ebî Bekir eṣ-Ṣıddîḳ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, MMİADm., XXXVII [1962], s. 414-427; Dımaşk 1962).
İbnü'l-Enbârî'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Naḳżu mesâʾili İbn Şenebûẕ (İbn Şenebûz'un şâz kıraatlerine reddiye), er-Red ʿalâ men ḫâlefe Muṣḥafa ʿOs̱mân, er-Red ʿale'l-mülḥidîn fi'l-Ḳurʾân, Risâle fi'l-müşkil (Teʾvîlü müşkili'l-Ḳurʾân sahibi İbn Kuteybe'ye ve Ebû Hâtim es-Sicistânî'ye reddiye), Kitâbü'l-Müşkil fî meʿâni'l-Ḳurʾân (Tâhâ sûresine kadar), Żâmâʾirü'l-Ḳurʾân, Tefsîrü'ṣ-ṣaḥâbe, en-Nâsiḫ ve'l-mensûḫ, Ġarîbü'l-ḥadîs̱, el-Vâżıḥ fi'n-naḥv, el-Muvażżaḥ (el-Mûżıḥ) fi'n-naḥv, el-Kâfî fi'n-naḥv, Şerḥu'l-Kâfî, el-Maḳṣûr ve'l-memdûd, Edebü'l-kâtib, Şerḥu Edebi'l-kâtib (li'bn Ḳuteybe), el-Hicâʾ, el-Lâmât, el-Vasîṭ, Şerḥu (Ḳaṣîdeti) Bânet Süʿâd (li-Kaʿb b. Züheyr), Şerḥu (ġarîbi) Ḥadîs̱i Üm Zerʿ, Şerḥu (ġarîbi) Kelâmi Hind b. Ebî Hâle fî-ṣıfati Rasûlillâh, Risâle fî şerḥi Meʿâni'l-keẕib, en-Nevâdir, Aḫbâru İbni'l-Enbârî. Müellifin ayrıca eski Arap şiirinden seçerek meydana getirdiği Kitâbü'l-Câhiliyyât adlı bir antoloji ve şerhinin bulunduğu ve A'şâ Meymûn b. Kays, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Nâbiga ez-Zübyânî, Nâbiga el-Ca'dî, Râilibil'in divanlarını derleyip şerhettiği kaydedilmektedir. Kaynaklarda İbnü'l-Enbârî'ye nisbet edilen Ḫalḳu'l-insân, Ḫalḳu'l-feres ve el-Ems̱âl adlı eserler muhtemelen babası Kāsım el-Enbârî'ye aittir. Yine ona izâfe edilen ʿAcâʾibü ʿulûmi'l-Ḳurʾân ise (İskenderiye, Mektebetü'l-belediyye, nr. 3599) eserde geçen bazı isimlerden anlaşıldığına göre daha sonraki bir döneme aittir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi