Haber kaynağının açıklanması konusu çeşitli vesilelerle karşımıza çıkıyor. Basın Kanunu'nda şöyle bir madde var: "Süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her türlü haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz."
İfade özgürlüğünü garanti altına alan, haber kaynağı konusunda gazetecileri koruyan bir madde... Ancak, suiistimal edilmeye de açık.
Ülkemizde isimsiz kaynaklara dayanan haberler yayımlamak zararlı bir alışkanlığa dönüşmüş durumda. 'Adının açıklanmasını istemeyen üst düzey bir yetkili', 'genç subaylar', 'kulüp çalışanları', 'mahalle sakinleri', 'vatandaş', 'herkes' ve daha niceleri...
İsimsiz kaynaklar aracılığıyla ülke gündeminin iğfal edilişine, toplumsal huzursuzluklar çıkarılışına, kitlelerin manipüle edilişine o kadar sık şahit olduk ki... Eylül ayındayız. Önceki hafta 6-7 Eylül olaylarının, 12 Eylül askeri darbesinin yıldönümüydü. Her ikisinde de basın, karanlık ve komplocu güçlerin aparatına dönüştü. Yatıştırıcı olmak şöyle dursun, kışkırtıcı bir rol üstlendi.
Benzeri tecrübelerin bize anlattığı gerçek şu: Etik ilkeler, çok özel koşullar olmadıkça, haber kaynaklarının açıklanmasını zorunlu kılar. Haber kaynağının net bir biçimde açıklanması doğru, tarafsız, güvenilir ve şeffaf bir basının olmazsa olmazıdır. Aksini düşünmek ve sürekli isimsiz kaynaklara dayanarak haber yapmak bir inandırıcılık sorununa yol açar. Zaten açmıştır da.
Önemli sorular
Anlatmaya çalıştığım şu: Basın Kanunu'nun ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin gazetecilere sağladığı bu hak bir istisna olarak değerlendirilmeli ve çok özel şartlar altında kullanılmalıdır.
Gazeteci kaynağını gizlemeye karar vermeden önce şu konuları dikkatle gözden geçirmelidir:
Kaynak güvenilir mi? Kaynağın, kamuoyunda ya da gazeteci nezdinde güvenilir bir insan olması yetmez, o konuda verdiği bilgilerin güvenilirliği de sorgulanmalıdır. İddialarını ispat etmeye yarayan belge ve verilere sahip olup olmadığı sorulmalıdır. Bütün belgeler alınmalı ve karşılaştırılmalıdır.
Adının gizlenmesini isteyen haber kaynağının amaç ya da amaçları nelerdir?
Kaynak gerçeği ortaya çıkarmak mı, sevmediği insanlara zarar vermek mi istiyor. Bazı durumlarda her ikisi birden olabilir. Bu durumda anlatılan hikayenin toplumu ilgilendirip ilgilendirmediğine ve sağlam dayanaklarla desteklenip desteklenmediğine bakmak gerekir.
Kaynağın verdiği bilgiler kendisinin ya da yakınlarının hayatını ya da itibarını tehlikeye atar mı?
Diyelim ki kaynağımız devlet içerisinde yuvalanmış bir çetenin ya da uyuşturucu kaçırmış, cinayetler işlemiş bir mafya örgütlenmesinin nedamet getirmiş bir üyesi. Haberde adının yer alması kendisini ve akrabalarını hayati tehlikelere maruz bırakabilir. Bu durumda kaynağı gizlemek gerekir. Buna ek olarak kamu yararı haber kaynağının sürekliliğini korumayı gerektiriyorsa da bu istisnadan yararlanılabilir.
Kimi durumlarda kaynak doğası itibariyle gizlidir. İsimsiz mektuplar, çantalar gelir. Temkinli olmak gerekir.
Ve bazen de kaynağı gizlemek haberi değersizleştirebilir. Editöryal tercihler önemlidir.
Ahde vefa
Bu konuda izlenmesi gereken yol kısaca şöyledir:
Gazeteci kaynağını gizlemeye karar vermeden önce çok ince eleyip sık dokumalıdır. Kaynağın amacını, olayın haber değerini, hikayenin yayımlanmasında kamu yararı olup olmadığını bütün boyutlarıyla sorgulamalıdır. Bir kez karar ve söz verdikten sonra anlaşmaya uyulmalı, ne olursa olsun kaynağın adını açıklamamalıdır. Bu, gazetecinin ilerleyen yıllarda yazacağı yazılar ve anılar için de geçerlidir.
Muhabir, istenmesi halinde kaynağın kimliğini editör ve genel yayın yönetmeni ile paylaşmalı, onların değerlendirmesi de alınmalı ve sır birlikte saklanmalıdır.
Türkiye'de sıkça karşılaşılan bir durum da şudur: Bazı kişi ya da kurumlar gazetecilere başvurarak kendilerinde haber değeri taşıyan çok önemli belge ve bilgilerin olduğunu söylerler. Bu belgeleri ancak yayımlanması kaydıyla gazeteciye verebileceklerini belirtirler. Aksi takdirde haberi başka bir gazete ile paylaşacaklarını ve bu sayede o gazetenin haber atlatmış olacağını iddia ederler.
Rekabet koşulları gazeteciyi hata yapmaya zorlamamalıdır. Doğru olan, etik ilkelerden sapmamak ve kendisiyle paylaşılacak bilgi ve belgeleri meslek ilkeleri çerçevesinde incelemeden yayımlamayacağını açıkça belirtmektir.
Son olarak şunu unutmamak gerekir. Bir haberin kaynağı açıklanmadığında, gizleme nedeni haberin içerisinde mutlaka belirtilmelidir.