Anayasa değişikliği kanunu ile birlikte gündeme getirilen eleştirilerden biri de 123. ve 126. maddeler çerçevesinde Türkiye'de özerk yönetimlerin kurulmasına kapı aralandığı yönündedir. Özellikle MHP tabanına yönelik olduğu anlaşılan bu söylem birçok açıdan tartışmalıdır. Yeni sistem tartışmaları ile birlikte başkanlık sistemi ile federal yönetimi birbirinin ayrılmaz unsuru gibi gösteren yorumlar, gerek kavramsal olarak gerekse dünya örnekleri ışığında çürütülüp Türkiye'nin gündeminden kalkmıştır. Bunun yerine gündeme getirilen 123 ve 126. maddeler çerçevesinde öne sürülen iddialar ile bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle bir gecede Türkiye'de özerk yönetimler kurulabileceği ileri sürülmektedirler.
123. madde 1982 Anayasası'nda idarenin bütünlüğü ve kamu tüzel kişiliğini düzenlemektedir. Bu maddeye yapılan "Kamu tüzel kişiliği kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kurulur" şeklindeki ekleme Cumhurbaşkanının kararname ile kamu tüzel kişiliği kurabilmesine imkân tanımaktadır. Bilindiği gibi başkanlık sistemlerinde başkana yürütme alanında düzenleyici işlem yapma yetkisi verilmesi bu sistemin kuvvetler ayrılığı prensibinin bir sonucudur ve başkanlık sistemleri ile yönetilen tüm ülkelerde bu kabul edilmiştir. Anayasa'nın 104. maddesinde yapılan değişiklikle Cumhurbaşkanı kararname ile bakanlık kurabilecek, yine yürütme ile ilgili teşkilatlar oluşturabilecektir. İşte 123. madde Cumhurbaşkanına tanınan bu yeni yetkilerle ilgili bir durumu düzenlemektedir. Değişiklikler doğrultusunda kamu tüzel kişiliği Anayasa'da belirtilen konularla sınırlı olarak kararname ile diğer tüm konularda ise yine 123. maddeye göre kanunla kurulabilecektir. Bu düzenlemenin özerk yönetim kurmakla bir ilgisi bulunmamaktadır.
Tartışmanın nedeni
Peki, tartışma nereden çıkıyor? Bu iddiayı savunanlar 126. maddeyi yanlış yorumlayarak ve 123. madde ile birlikte değerlendirerek özerk yönetim kurulabileceği sonucuna ulaşıyorlar. Öncelikle Anayasa değişiklikleri 126. maddeyi kapsamamaktadır. Başka bir ifade ile 126. maddede değiştirilen bir hüküm bulunmamaktadır. 126. madde 1982 Anayasası'nın ilk şeklinde nasılsa öyle kalmıştır. Peki, 126. madde ne diyor:
"Türkiye, merkezî idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır. İllerin idaresi yetki genişliği esasına dayanır. Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla, birden çok ili içine alan merkezî idare teşkilatı kurulabilir. Bu teşkilatın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir."
Anayasa değişiklik kanununun 126. maddeyi kapsamadığını yukarıda belirtmiştik. Bunun anlamı 126. madde içeriğinin Cumhurbaşkanlığı sisteminde de geçerli olacağıdır. Madde metnine baktığımızda iki somut sonucun ortaya çıktığını söyleyebiliriz.
Öncelikle birkaç ili içine alabilecek yönetim yapılanması bir "merkezi idare teşkilatı" olacaktır. Yani yarı siyasi özerk bir yerel yönetim birimi 126. maddeye dayanılarak kurulamaz. Yakın siyasi tarihimizde uygulanan olağanüstü hal bölge valiliği tipik olarak böyle bir yapılanmaydı. Yine bazı kamu hizmetlerini etkin verebilmek için coğrafi bölge hatta il sınırlarına uymayan bölge müdürlükleri ülkemizde kurulabilmektedir.
İkinci sonuç, böyle bir merkezi idare teşkilatının ancak kanunla kurulabileceğidir. "Bu teşkilatın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir" ifadesi doğrudan bu tip merkezi idareye bağlı oluşturulacak teşkilatlar için kullanılmaktadır. O halde 126. maddede düzenlenen ve birden çok ili içine alan idari teşkilatların 123. madde ile bir ilgisi olmadığı gibi bunlar zaten kanunla kurulabilecek kurumlardır.
Dolayısı ile 126. maddeye dayanılarak Cumhurbaşkanlığı kararnamesi yolu ile özerk yönetim kurulabilmesi gerek mevcut Anayasa çerçevesinde gerekse hükümet sistemi değişikliği ile mümkün değildir.