Çağdaş sanat, dünyanın hiçbir yerinde artık sadece bir entelektüel çaba değil. Sermayeyle ilişkisi var. Beğensek de beğenmesek de sermaye, Rönesans'tan beri sanatın içinde. Önce aristokrasi sonra burjuvazi, sanatı parayla destekledi. Bugün sadece kendi köşesine çekilmiş ve kimseyle ilişki kurmadan sanatını üreten bir sanatçıyla karşılaşmıyoruz.
Eğer söz konusu görsel sanatlarsa, sanat yapıtı, galeri-koleksiyoner ilişkisinin içinde, etrafında oluşuyor. Buna müzayedeleri de katmak gerekir.
Geçen hafta katıldığım Basel Sanat Fuarı, çağdaş sanatın 'bu' alandaki Kabelerinden biri. Bu dünyadaki bütün kişi ve kurumlar oradalar. Bazı rakamlar vereyim: Bin civarında müracaattan kabul edilen 300'ün üstünde galeri katılıyor fuara. Bu galeriler 36 ülkeden derlenmiş. Yaklaşık 2 bin 500 sanatçının işi sergileniyor. 8-10 bin dolayında sanat yapıtı var. ABD, 73 galeriyle en büyük paya sahip.
Şunu da belirtelim: Açılış günü Basel'e 300 özel jet inmiş. İlgili basının yakından izleyip açıkladığı gibi kesin ve toplam satış rakamına Basel bir müzayede olmadığı için ulaşmak olanaksız ama şurası bir gerçek ki, bütün katılımcılar, bilhassa en büyük satıcılar, tahmin edilmeyecek kadar başarılı bir fuarın yani satışın gerçekleştiğini vurguluyor. Fuarın en pahalı tablosu Malborough galerinin sergilediği Mark Rothko'nun resmiydi, 78 milyon dolardı. Basel'in Avrupa ve Amerika'da yaşanan ve tartışılan ekonomik krizden etkilenmek bir yana onu hiçe saydığı açık ve şaşırtıcı bir gerçek. "Bütün bunlar ne ifade ediyor?" sorusunun yanıtını, çağdaş sanat pazarının boyutlarını ve yakın dönemdeki gelişmesini anlamadan yanıtlamak olanaksız. Sanat dünyasının satış hacmi, 2011 rakamlarıyla 11.5 milyar dolar.
2011'de, 2010'a nazaran sabit fiyatlarla 2 milyar dolar ek gelir sağlanmış durumda.
Gene 2011'de satışlar İngiltere pazarında yüzde 24, Almanya pazarında yüzde 23, Fransa pazarında yüzde 9 artış sağlamış. (Fransa çağdaş sanat pazarındaki payını hızla kaybediyor. 19. yüzyılın başkenti Paris için bu çok üzücü bir durum-olmalı.)
PİYASADA MİLYON DOLARLAR KONUŞULUYOR
Bu piyasada geçen yıl 1 milyon dolardan daha pahalı fiyata sahip 1675 civarında yapıt satılmış. Bunların 59'u 10 milyon dolardan pahalı. Piyasa sürekli gelişiyor ve büyüyor. 10 yıl öncesine yani 2000'e göre bu alanın büyüme oranı yaklaşık yüzde 500. Peki söz konusu hacim, modern ve çağdaş arasında nasıl paylaşılıyor? Önce kısa bir bilgi verelim.
1900 (bazılarına göre 1875 sonrası)-1970 arasında kalan yapıtlar modern, 1970 sonrası sanat çağdaş kabul ediliyor. 1980 sonrası ise kesinlikle çağdaş sanat. İkisini birbirinden ayıran kuvvetli bir fark var. Modern sanat, Duchamp sonrasında önemli değişiklikler olsa da daha ziyade tuval resmine dayanıyor. Çağdaş sanatın ise ucu bucağı yok. Sanat yapıtı her her mecrada, her alanda üretiliyor. Buna soyut düşünce de dahil. Modern sanat (büyük ustalar denilen isimler dahil) 2011'de 6 milyar dolarlık bir satış yaratmış. Bu aşağı yukarı 164 bin yapıtın satılmasıyla sağlanan tutar. Neredeyse bütün yapıtları kapsayan piyasanın yarısı, yüzde 52'si. 2011'de 41 bin çağdaş sanat yapıtı satılıyor. Fakat burada bizdeki çağdaş sanat ortamını ilgilendirmesi gereken bir ayrıntı var. Bu bölümdeki yapıtların çok önemli bir kısmı, yüzde 62'si, 2011 yılı değerlerine göre, 5 bin doların altında fiyata sahip. 100 bin dolar üstünde 2011'de 1879 parça satılmış.
Karşımızda böyle bir dünya duruyor. Niye insanlar, kurumlar ve hepsinden önemlisi sermaye bu alana yatırım yapıyor?
BÜYÜK YATIRIM ARACI
Cevabını New York Üniversitesi profesörlerinden Jianping Mei ve Michael Mois veriyor. Bu ikilinin 1875'ten bu yana müzayedelerdeki satış rakamlarını izleyerek oluşturdukları bir MeiMoses Güzel Sanatlar Endeksi var. Buna göre 1990'a kadar geçen sürede bu endeks sürekli yükselmiş. Doğrudur, arada 2. Dünya Savaşı ve Büyük Bunalım gibi dönemlerde düşüşler görülmüş. Gene de bu endeksin düşüşleri diğer mallardaki düşüşlerle mukayese edilmeyecek kadar az.
Yani sanat yapıtı çok önemli bir yatırım aracı.
Sonuç olarak firma ve kurumlara varlıklarının yüzde 5-8 arasında bir bölümünü sanat yapıtında değerlendirmesini öneriyor yatırım danışmanları. İkincisi, Mei ve Moses'ın değerlendirmesine göre kısa sürede paraya çevrilmesi zor olmakla birlikte bu alan son derece güvenli. Bunu belirttikten sonra ikili, yaptıkları araştırmalarla çok önemli bir kanıyı tersine çeviriyor.
Sanat piyasasında en pahalı yapıtın gerçek değerini en iyi muhafaza edeceğine inanılır.
Hiç öyle bir şey yok. Gerçeği istiyorsanız, tam tersi. Örnek mi? Chagall'ın o meşhur yapıtı 'Ters Dönmüş Dünyadaki Kemancı', 1989'da 4.2 milyon dolara satıldı. Aynı yapıt, bu yıl 2.1 milyon dolara gitti. Aynı Chagall'ın 'Orfeus' isimli yapıtı 1982'de 120 bin dolara alınmıştı.
2012'deki satış fiyatı 500 bin dolar oldu. Bütün bunlar bu yıl 43. kez düzenlenen Basel Sanat Fuarı'nın gerçeğini açıklıyor. "İnsanlar neden sanat yapıtı alıyor?" Geriye bu soru kalıyor. Tamam, bir bölümü yatırım.
Ama bu yatırımların önemli bir bölümü de statü kazandırıyor. Bir süre sonra bütün koleksiyonculuklar gibi o da tutkusallaşıyor.
Bugünün dünyasında sanat başlı başına bir alan. "Ben bunu severim," demekle aşılacak, tüketilecek bir zemin değil. Kişisel estetik tercihler yetmiyor. "Ben bunu severim," yargısı insanı bir yere kadar idare eder. Ötesi bilgi meselesi. Kişisel tercih, bu saptamayı yaptıktan ve doğru alanı bulduktan sonra geçerli. O bilgiyi elde etmek için de işte fuarlar, bienaller ve galeriler var. Para, pul, aş, ekmek istemeyen canım galeriler... Ancak 'oraya' kadar geldikten sonrası size ve kişisel estetik tercihinize kalmış demektir. "Ha, bir de Türkiye'de çağdaş sanatın durumu var," derseniz, başka bir yazıya...