Beş gün önce vice.com internet sitesinde epey eğlenceli bir hikâye yayımlandı. Başlığı: Barakamı TripAdvisor'ın En Beğenilen Restoranı Yaptım.
Makalenin yazarı Oobah Butler, birçok farklı işinin yanı sıra, seyahat sitelerine hiç gitmediği restoranlar hakkında olumlu yorumlar yaparak para kazanmaktadır. Restoran sahiplerinden aldığı 10 Sterlin karşılığında mekâna ve yemeklere yüksek puanlar vermekte, övgü dolu yorumlar yapmakta, üstelik bunun gerçek gibi görünmesini sağlamaktadır.
Bir süre sonra bu meşgale kendisini sahte bir gerçekliğin içinde yaşıyormuş gibi hissetmesine yol açar. Takıntılı bir insana dönüşür. Sitede bulunan her şeyin, yemeklerin, yorumcuların, puanların, kurmaca olabileceğini düşünür. Peki ya restoranlar?
Neden olmasın!
Barakasında oturup bu konu hakkında düşünürken, kendi deyimiyle 'ilham' gelir. Sistemle oynamaya, barakasını Londra'nın en beğenilen, en yüksek puanlı restoranı haline getirmeye karar verir.
Barakanın önündeki bahçenin fotoğrafını çeker. Bahçedeki alelade bankın üzerine birkaç yemek tabağı koyup onların da fotoğrafını çeker.
Tabağın içine sokulmuş bir ayağın üzerinde duran yumurta, bir parça kekin yanında duran tıraş kremi gibi absürt görüntülerdir bunlar.
Sonra da yiyeceklerin içeriği hakkında bilgi vermek yerine, 'food' yani yemek yerine 'mood' yazmak suretiyle bir kelime oyunu oynayarak arzu, aşk, konfor, mutluluk gibi kelimeleri ön plana çıkaran bir menü hazırlar.
Bu öğeleri kullanarak sahte bir internet sayfası hazırlayıp sözü edilen seyahat sitesine müracaat eder. Müracaatı aynı çabuklukla kabul edilir.
Baraka'nın yükselişi
5 Mayıs 2017'de sisteme girdiğinde 18 bin 149'uncu sıradadır. Kendi sahte restoranına sahte yorumlar yazarak işe başlar. Eşinden dostundan yardım ister.
Bir mekânda karşılaştığı ünlü bir kişinin kendisine gönderdiği yemek yerken çekilmiş fotoğrafı sisteme yükler ve altına 'İnanamıyorum, sonunda tüm zamanların en iyi restoranındayım yazar.'
Basamakları hızla tırmanır. Kısa bir süre sonra bin 456'ncı sıradadır. Siteye kaydettiği e-posta adresine rezervasyon yaptırmak isteyen insanlardan yüzlerce mesaj gelmekte, tabii ki bunların hepsi doluluk nedeniyle reddedilmektedir.
Ağustos sonunda Baraka 156'ncı sıraya yükselmiştir. Şirketler iş yemekleri organize etmek için müracaat etmektedir. Diğer siteler bu seçkin restoranı kendi sistemlerine davet etmektedir. Bir yapım şirketi uçaklarda gösterilecek bir tanıtım filmi yapıp restoranı dünya çapında tanıtmayı bile önerir.
Bu arada restoran 30'uncu sıraya kadar ilerlemiştir. Yolda insanlar dostumuzu durdurup Dulwich'teki Baraka'ya (mekânın adı bu) nasıl gidebileceklerini sormaya başlamıştır. Restoran artık uluslararası bir ün kazanmıştır ve dünyanın her yerinden insanlar gelip görmek istemektedir.
Nihayet 1 Kasım 2017'de, yani sahte restoran kurulduktan tam 6 ay sonra, Londra'daki mekânlar sıralamasında 1'inci sıraya yükselir. Artık Baraka, Londra'nın en çok beğenilen, en yüksek puanları alan, hakkında en güzel yorumlar yapılan restoranıdır. Rezervasyon taleplerinin ardı arkası kesilmemektedir.
Sanal ve fiziksel gerçeklik
Elbette hikâye burada bitmiyor; nihayetinde yazar sitenin yöneticileri ile görüşüp durumu açıkladıktan sonra barakasının bahçesini ve çatısını göstermelik de olsa bir iki günlüğüne restorana dönüştürüyor. Konuklarına Londra'nın en iyi restoranında bir akşam yemeği yemenin keyfini yaşatıyor.
Gazeteciler olarak bizim bu hikâyeden çıkarmamız gereken dersi iletişimci James Potter çok önce anlatmıştı: 'İnsanlar artık biri fiziksel diğeri sanal olmak üzere iki farklı gerçekliğin içinde yaşıyor.' Ve biliyoruz ki sanal gerçeklik kolaylıkla manipüle edilebilir.
Dikkatli olmazsanız, araştırmanızı doğru düzgün yapmazsanız avlanırsınız.
***
Gerçek mekânlar sahte profiller
Sahte mekânın sahibi Butler'ın (gerçek adı buysa) temas kurduğu site yetkilisi sistemlerini savunmak için iki argüman öne sürer.
Birincisi: 2015'te yapılan bir araştırmanın 'yorumların yüzde 93'ünün gerçeği yansıttığı' bulgusudur. Gerçek kişilerle yapılan bu araştırmaya göre deneklerin önemlice bir kısmı okudukları ile karşılaştıklarının birbirini tuttuğunu söylemiştir.
İkincisi: Gerçek bir mekân hakkında yapılan sahte yorumlarla, sahte (var olmayan) bir mekân hakkında yapılan sahte yorumlar aynı kategoride değerlendirilemez.
Temsilciye göre bu bir ilktir.
Öte yandan, temelleri farklı olmakla birlikte her ikisinin de aynı amaca hizmet ettiği inkâr edilemez. Her ikisi de bir 'algı inşası'dır.
Bu da çok yaygındır.
2010'da Cristopher Pike (Uzay Yolu'nun yakışıklı kaptanı) müstearını kullanan birçok satan kitaplar yazarının, internet satış sitelerinde Ka'nın Sırrı kitabına sahte yorumlar yazdığı ortaya çıkmış ve büyük bir skandala yol açmıştı.
Böyle çok örnek var.
Sosyal medyanın gazetecilerin başat haber kaynaklarından biri haline geldiği ve sahte profillerin ne kadar yaygın olduğu dikkate alınırsa her zamankinden daha dikkatli olmak gerektiği aşikâr.
***
Ne yapmalı?
Mehmet Yeşilkaya, Star gazetesinde köşe yazmaya başladı. Bir nevi 'televizyon ombudsmanlığı' yapıyor.
Habercilerin 'Trol' İmtihanı başlıklı yazısında bu konuya değinmiş ve yapılması gerekenleri madde madde sıralamıştı:
İlk kural gazeteciliğin temel esaslarından biri olan şüphe duymak... Sosyal medyada karşılaştığınız her bilgiyi mutlaka sorgulayın.
Bilginin çıkış kaynağına ulaşmaya çalışın.
Görsellerini mutlaka arama motorlarında aratın. Her fotoğrafın bir dijital izi olduğunu unutmayın.
Sosyal medya mesajlarından alınmış gibi görünen ekran görüntülerine asla güvenmeyin. Bu sahtekârlıklar artık çok kolay yapılıyor.
Güvenilir haber kaynaklarınızı artırın. Teyit ve tasdik mekanizmalarını sonuna kadar kullanın.
Haberi ilk veren olmak önemlidir, fakat doğru haber vermek daha önemlidir.
Yeşilkaya o yazısında 'bilginin güvenilir medya kuruluşları tarafından haber yapılıp yapılmadığına da bakılmasını' öneriyordu.
Kanaatimce günümüzde bu ayrım ortadan kalktı, gazetecinin güvenmesi gereken tek kaynak kendi araştırması.