Her kafadan bir sesin çıktığı ve herkesin, daha çok da İslami bir söylemle, kendisi tarafından değil ama karşıdaki tarafından atılan adımın ne kadar yanlış olduğunu kanıtlama çabası içinde bulunduğu şu dönemde aklımı tırmalayan kavram bizim erdem eskilerin fazilet, Romalıların virtue dedikleri kavram.
Gerçekten de ilginç değil mi, şu son sıralarda insanların kendi hatt-ı hareketleriyle ve onun erdemiyle ilgilenmeyip karşıdaki tarafından gösterilen davranışın ne kadar yanlış olduğunu kanıtlamaya çalışması?
Oysa yapılması gereken tam da bu değil mi: benim, bizzat benim, oturup yaptığım ne kadar doğru veya yanlış diye düşünmem? İşte bu bir erdem sorunu ama daha fazlası da var...

***
Bugün sahip olduğumuz siyasal sistemin dayanağı olan cumhuriyet kavramı Roma'dan Amerika'ya kadar bu kavramın üstüne oturmuştur ve hatta o kurucu kavram, biraz zorlayarak çevirirsem medeni erdem (civic virtue) şeklinde ifade edilmiştir.
Siyasal dilimizde de literatürümüzde de bulunmayan şu sözcük, "medeni", tümden bir siyasal kavramdır ve insanlar arası ilişkilerin siyasal sistem oluşturma gücüne işaret eder. Öyle ya, siyaset tekil ve tek özneli/ kişili bir olgu değildir. Kamusal alanda cereyan eden insan ilişkilerinin bütünüdür.
Buna mukabil monarkın yani tek hâkimin bulunduğu rejimlerde de o kişinin sahip olduğu erdem veya sonuna kadar erdemli olduğuna kanaat getirilen, itimat edilen kişinin yani monarkın bu yetisi toplumun da erdemliliğinin hem bir göstergesi hem de bir güvencesidir.
Ama toplumun katıldığı siyasal sistemlere geçildiğinde yurttaşın kazanması gereken en önemli meziyetlerden biri erdemli olmaktır. Erdemli yurttaş cumhuriyetin/ demokrasinin erdeminin de teminatıdır.
Tekilliklerden çoğulluklara yürüyüşün daha önemli bir aracı da yoktur tarihte ve bu yönetim sistemlerinde. Yurttaş kavramının bir önemini de demokratik rejimlerde bu planda aramak gerekir: sivilleşme ve bireysel vicdanla hareket etme.
***
Osmanlıların o meşhur "daire-i adalet"i de bundan daha farklı bir noktadan başlıyordu. "Adil" olmak erdemli olmakla eş anlamlıydı ama daha geniş bir içerikle yüklüydü. Oradan Cumhuriyet'e geldik.
Yolun başında "cumhuriyet fazilet"tir denildi. Çünkü sorun, "sivil erdem"in yaratılmasıydı. Dinsel erdem bütün inanç sistemlerinin ortak paydasıydı; önemli olan, o dinsel inanışın dışında kalan bir alanda da bireysel ve kamusal vicdan üstünden bu tutumu yaratmak ve uygulamaktı.
Machiavelli, hikmet-i hükümeti (raison d'etat/ devlet aklı) erdemin kaynağı kabul ediyordu. Yanlıştı! Devletin iyiliği adına alınan her türden kararın "iyi" yani erdemli olmasına dayanıyordu bu muhakeme, Orta Çağ devlet anlayışının özüydü bu değerlendirme, ama o, Machiavelli dahi, erdemin dışında bir devlet tasavvurundan söz etmiyordu.
***
Yargının, şu muhakeme içinde, daha ileri bir önemi olabilir mi? Yurttaşın güvencesi yargı, yargının güvencesi yargı bürokrasisidir.
Erdemin çok somut biçimde tecessüm ettiği noktadır yargı. Yargılamak, sivil manası içinde, erdem aramaktır veya erdemden sapmış olanın, o çizgi içinde cezalandırılmasıdır. Cezanın da erdem hükümlerine göre kesilmesi gerekir. Yargıda aranan hassasiyetin kaynağı budur.
Bugün savcıların, yargıçların yaptıklarındaki erdem kıtlığı rahatsız ediyor toplumu öncelikle. Kimseye suç atfetmek haddim değil. Ama "sivil vicdan"ın dışında kalan birtakım güdümlemelerin ortaya dökülüp saçılmasından rahatsız olmayan tek kişi yok toplumda. Oysa yargı öyle bir düzeydir ki, orada bir erdem dışı davranışın "şuyuu vukuundan beterdir"; olması değil, o edimlerin söze, dile düşmesi, onlardan dem vurulması dahi iç karartıcıdır. Günlerdir süren sancının ana kaynağı budur.
Demokrasinin kaynağı erdem, erdemin kaynağı yargı/ç. Shakespeare niye "tek ölüm paklar beni" dediğini açıklarken "değil mi ki, kötüler kadı olmuş Yemen'e" demiyor muydu?..