Yaşama başladığımız ilk günlerden itibaren 'bağlanmaya' başlarız. Bağlanma güven demektir, emniyet demektir ve bizim bunlara ihtiyacımız vardır. Bağlanma herkese, her şeye olmaz. "Önemli" kişilere ve şeylere bağlanırız. Önce annemize, babamıza, öğretmenimize, bazı arkadaşlarımıza, sevgilimize, eşimize, çocuklarımıza, işimize, ülkemize bağlanırız. Onlar güven demektir. Gün gelir, istemesek de onları kaybetme tehlikesiyle karşılaşırız, kaybederiz. Bu bizde öfke, korku, bunaltı, sıkıntı yaratır. Tüm bu sürece yas tutmak denir. Herkesin, her toplumun yas tutması şekil olarak, şiddet olarak, içerik olarak farklıdır. Ama yas tutmak gerekir. Gerekir ki süreci tamamlasın, dengesini kursun ve yeni bağlanmalara hazır olsun. Eğer yasını tutamazsa, tamamlayamazsa hasta olur. Yas ertelenir, büyür, sürer ve sürerken bambaşka sorunlar olarak durur yaşamın içinde.

NİÇİN YAS TUTMALI?
Kaybı kabul etmek zordur. Kabul edemediğiniz sürece yası yaşamak, yasınızı yaşayamadığınız sürece de gerçeğe dönmek daha da zordur. Kimi zaman yitirmediğimizi iddia ederiz kaybımızı kabullenmemek için. Ölümse ölmemiş sayarız, ayrılıksa gitmemiş gibi davranırız, kayıpsa olmamış gibi. Ya da değerini düşürüp kaybımızın, yasımızdan vaz geçeriz. Ölen zaten önemli değildir, tıpkı gidenin değersiz, hatta kötü olduğu gibi... Hiç sevmemişsinizcesine, hiç bağlanmamışsınızcasına hatta bazen hiç olmamışcasına kaybımızı yadsırız. Oysa kabullenmemiz gerekir. Bu kabullenme söylemde değil, içimizde, yüreğimizde olduğunda önemlidir. Evet, yitirdim ve bir daha olmayacak denilebildiğinde... Kabullenmek yetmez.

ERTELEDİKÇE BÜYÜR
Kaybetmek acıdır ve acı yaşanarak tüketilir. Oysa her kaybınızda yakınlarınız acı çekmeyin diye uğraşır, acınızı hafifletmeye çabalar. Konuşurlar, gezdiriler, uzaklara sürüklerler, ilaç verirler. Acı çekmenizin kötü olduğunu düşünerek yaparlar bunu, size olan sevgilerinden, ilgilerinden, ama acı böyle engellenmez, ancak ertelenir. Ertelendikçe büyür, büyüdükçe acıtır. Acının sonrası alışmaktır. Yokluğa alışmak, kaybedilensiz yaşamak demektir. Annemsiz yaşayamam sanırsınız; yaşarsınız. "Eşim, sevgilim olmadan ben de yokum" dersiniz; varlığınızı bulursunuz. Alışamazsanız; eksik hisseder, yaşamı eksik sürdürürsünüz. Alıştığınızda son aşama kalmıştır önünüzde, yas sürecini sağlıklı tamamlamak için: Kaybınıza duygusal yaşamınızdaki yerini vererek yaşama devam etmek. Sonra yas süreci biter. Sizin özelliklerinize, kaybınız işlevine göre bu süre değişir. Bittiğini son aşamaya geldiğinizde anlarsınız.

YASIN BİTTİĞİ ZAMAN
Yani onu gerekli yere koyup, yaşama devam etmeye başladığınız zaman yasın bittiği zamandır. Bu, kaybı unutmak ya da yerine başka bir şey koymak değildir. Onu yeri hep durur. Murathan Mungan'ın dizeleri kayıp sonrası süreci anlatır. Onun kaybı bir ayrılıktır. Yani sevdiği yaşamaktadır ama artık onunla değildir. "Bittiğine kendini inandırmak, ayrılığın gerçeğine katlanamak, sırtınızdaki hançeri çıkarmak, yüreğinizin unuttuğunuz yerleriyle yeniden karşılaşmak kolay değildir elbet. Kolay değildir bunlarla başetmek, uğruna içinizi öldürmek. Zaman alır. Zaman, alır sizlerden bunu yükünü, O boşluk dolar elbet, yaralar kabuk bağlar, sızılar diner, acılar dibe çöker. Hayatta sevinilecek şeyler yeniden fark edilir. Bir yerlerden bulunup yeni mutluluklar edinilir...." Dizelerinde yasın sürecini dile getirir, başlangıcından sonlanmasına değin sürecin tümünü. Aynı zamanda yasın doğal tepkilerini de söyler bize.

YASA DOĞAL TEPKİLER

Yası yaşamak doğaldır doğal olmasına ama bu bazı tepkilerin oluşmasını engellemez. Öfkeleniriz kaybı engelleyemediğimiz için. Benzer nedenlerle kendimizi suçlar ve üzülürüz. Üzüntümüz, bazen göz yaşlarımızda, bazen sadece bakışlarımızda dile gelir. Kaygılanırız, kaygımız biraz yalnız kalma korkusundandır, biraz da başka kayıplar olabileceğini anlamaktan. Hiçbir şey yapmak gelmez içimizden, adeta uyuşmuşuzdur ve özleriz. Özlemin sonrası çaresizlik duygusudur. Duygularımıza bedenimiz eşlik eder. Midemiz kötüdür, boğazımız ve kalbimiz sıkışmış, nefes alamaz olmuştur. Bedenimiz tüm gücünü kaybetmiş, enerjimiz tükenmiştir. Uykusuzsunuzdur, uyuyabildiğinizde rüyalarınıza girer, yemek istemez canınız, dalgınsınızdır, kimseleri görmek istemezsiniz. Ve tümüne düşünceler eklenir, hiç durmadan tekrarlayan düşünceler: "kaybetmedim, bu bir rüya", "galiba onu gördüm", "hep aklımda, söyledikleri, yaptıkları, yüzü..."

YARDIM ARAMA ZAMANI
Hepsi doğal tepkilerdir. Ama üzüntü kalıcı olmaya, ağlamak yaşamın bir parçası haline gelmeye, uykuyu tümden yitirmeye, gerçeklerden kopup hiç kaybetmemiş gibi yaşamaya, kaybettiğiniz kişiye ait anılarla, eşyalarla avunmaya başlamışsanız, siz kayboluyorsunuz demektir. Yitirebileceğiniz en önemli şey ruh sağlığınız ve kendiniz olacağına göre yardım arama zamanıdır. Danışmanlık, gerekiyorsa terapi almak gerekir. Kaybettiyseniz yasınız olması doğaldır. Utanmayın ve korkmayın acı çekmekten, üzülmekten, içinizle yüzleşmekten ki başedebilin onunla ve yeniden ulaşın yaşama, eksikler olsa bile...