Kile nedir?
Arapça'da keyl masdar olarak "ölçmek", isim olarak "ölçek" anlamına gelir. Aynı kökten türeyen kîle de yine "ölçek" demektir. Ârâmîce'deki karşılığı keylâ olan kelime Farsça'ya kîle, keyle, keyli, Türkçe'ye kile şeklinde girmiştir. Farsça'da kîle kelimesinin sonuna küçültme eki getirilerek elde edilen keyleçe (kîleçe) (küçük kile) Araplar arasında da kullanılır (Mevhûb Ahmed el-Cevâlîkī, s. 554). Bu ölçü birimi Türkçe'ye de geçmiştir. Eduard Ritter von Zambaur'un keylece kelimesine III. (IX.) yüzyıldan itibaren rastlandığı şeklindeki iddiası (İA, VI, 663) yanlıştır. Zira bu ölçü biriminin Emevî Halifesi Hişâm b. Abdülmelik devrinde (724-743) kullanıldığı bilinmektedir (Taberî, VII, 154). Ayrıca Hâlid mekkûkunun yarısına denk düşen bir Hârûn keylecesinden de bahsedilir (Ebû Dâvûd, "Eymân ve'n-nüẕûr", 15). Söz konusu Hârûn, Abbâsî Halifesi Hârûnürreşîd (786-809) olmalıdır. Farklı zaman ve mekânlara ait değişik ölçekleri ifade eden keyl, keyle, keylece ve kile kelimelerinin birbirinin yerine kullanıldığı da görülür.
Kile. Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) kilenin 300 dirhemi aşkın bir ölçü olduğunu kaydeder (Aḳrâbâzîn, s. 293). Hasan b. İbrâhim el-Cebertî'ye (ö. 1188/1774) göre hacmi 124124 kafîz veya 1313 mekkûka eşit olan kile 17878 men = 33434 rıtl (≅ 1,5 kg.) ağırlığında buğday kaldırırdı (el-ʿİḳdü's̱-s̱emîn, vr. 29
a). Bu kile İsmâil b. Hammâd el-Cevherî'nin keylece dediği ölçektir.
Hanefîler'e göre Medine kilesi 1414 Medine müddü hacminde olup 639 örfî dirhem + 54 habbe mercimek ve 455 örfî dirhem + 40 habbe arpa kaldırırken Mekke'ninki 964 örfî dirhem mercimek alırdı. Mâlikî ve Şâfiîler'e göre Medine kilesi 455 örfî dirhem + 40 habbe, Mekke'ninki ise 716 örfî dirhem arpa çekerdi (Abdülkādir el-Hatîb, s. 22-23, 31, 38, 39).
Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî'nin kaydına göre Gāzân Han, 1300'lerde Tebriz ölçülerini İran'ın standart birimi olarak yaygınlaştırmak için bir ferman çıkardı; buna göre hacmi tağârın onda birine eşitlenen Gāzân Han kilesinin her bir tahıl türünden ölçtüğü ağırlık 10 Tebriz menni, yani 2600 dirhem (≅ 8,3 kg.) olarak belirlendi (Târîḫ-i Mübârek-i Ġāzânî, s. 290; ayrıca bk. Hinz, s. 42).
Floransalı F. B. Pegolotti'ye göre XIV. yüzyılın başlarında Güney Anadolu'da kullanılan kile (ghille) müddün (moggio) yirmide birine eşitti. XV. yüzyılın sonlarından itibaren İstanbul, Hudâvendigâr (Bursa), Aydın, Erzurum ve Menteşe kilesi 120120 müdlük (veya 4 şiniklik) bir hacme sahipti. Osmanlı Devleti'nin resmî ölçeği olan ve Akdeniz tüccarının "kilo de Constantinople" şeklinde sözünü ettiği İstanbul kilesi XVI. yüzyılda 20 okka, yani 25,6589 kg. buğday ve un, 23,093 kg. arpa alırdı (Barkan, s. 3, 10, 69, 182, 215, 293; Hinz, s. 41; Akgündüz, II, 56, 182, 257, 288; III, 291, 295, 499). Aşağıdaki tabloda okka cinsinden değerler 1,282945 kg. veya 1,85 litre ile çarpılıp metrik karşılıkları bulunabilir.
| Osmanlı Kanunnâmelerine Göre XVI. Yüzyıl Kileleri |
| Yer |
Değer |
| Diyarbekir (Âmid), Arapkir, Çermik, Malatya ve Urfa |
1/2 İstanbul kilesi |
| Çemişgezek |
1/4 İstanbul kilesi |
| Manisa |
3 İstanbul kilesi |
| Çatalca |
4,5 İstanbul kilesi |
| Konya |
1 İstanbul kilesi + 1 şinik = 32,073625 kg. |
| Bursa |
8 okka (kestane); 118118 müd (ceviz); bu miktar ürünün cinsine göre 3200-3500 dirhem yani 10,2635-11,2257 kg. arasında değişirdi |
| Harput |
54 okka (buğday); 42 okka (arpa) |
| İmroz adası |
116116 müd (zahire) |
| (Barkan, s. 111, 145, 149, 155, 167, 172, 189, 240; Güçer, s. 29, 59; Emecen, s. 242; Akgündüz, II, 196, 518; III, 221, 233, 243, 252, 276, 323; V, 529; Tızlak, III/1 [1989], s. 209) |
XVII. yüzyılda pirinç kilesi sadece 10 okka çekerdi. XIX. yüzyılın başlarında Antakya kilesi İstanbul'unkinin altı katına eşitti (Öztürk, III/2 [1989], s. 254). Sultan Abdülaziz devri sadrazamlarından Ahmed Esad Paşa'nın hazırlamış olduğu tabloya göre kile Isparta ve Kıbrıs'ta 1212 İstanbul kilesi, Sivas, Canik, İzmit, Çanakkale, Tekirdağ, Sakız, Rodos, İzmir ve Limni'de 1 İstanbul kilesi, Gelibolu'da 2 İstanbul kilesi, Taraklı'da 30 okka, Kayseri'de 32, Balıkesir'de 45, Siirt'te 50, Kastamonu'da 60, Çarsancak'ta 70, Palamut'ta 80, Sinop'ta 96, Koyulhisar'da 128, Konya'da 134, Erzincan'da 160, Eski İl, Akşehir ve Kars'ta 208, Şarkîkarahisar'da 224, Çermik'te 280, Ergani'de 288, Palu'da 368 okka idi. 4 şiniklik Edirne kilesi 20 okka buğday, 18 okka susam ve pirinç (!) alırdı. Mermer kilesinin ölçtüğü mermer tozu ise 18 eski okkaydı (SA, II, 1088; III, 1563-1571). Harput kilesi 60 okka vasat buğday, 54 okka vasat arpa alırdı (Système des mesures, s. 17).
George Young'a göre 364545 litrelik eski kile ürünün kalitesine göre 17-20 okka arpa, 22-26 okka buğday, 14-16 okka yulaf, 23-25 okka mısır, 19-20 okka bakla, 23-24 okka çavdar kaldırırdı. Onun listesindeki şehirlerle kilelerinin değerleri şöyledir: Diyarbekir 180 okka, Erzurum 22 okka, İnebolu 4 şinik = 80 litre, Maraş 120-130 okka, Mardin ve Samsun 16 şinik = 240 okka; Sivas 28 şinik = 280 litre, İzmir 17 okka, Bergama (Ayvalı) 76,5 okka (Corps de droit ottoman, IV, 373-374; ayrıca bk. Vekov, XXVI/1-2 [1998], s. 120). Ahmed Esad Paşa'ya göre Hicaz kilesinin ölçtüğü ağırlık 2 okka yani 800 dirhemden ibaretti (SA, III, 1572).
XV. yüzyılın sonlarında Kili (Boğdan) ve Semendire (Sırbistan) kilesi İstanbul'unkine eşitti. XVI. yüzyılda İzvornik'te 33 okkalık, Bosna-Hersek'te (Kilis dahil) 50, 60, 64 ve 66 okkalık kileler kullanılırdı. Arnavutluk'ta Tepedelen ve İlbasan kileleri 1,5 İstanbul kilesine eşitti. Bulgaristan'da Silistre ve Burgaz kilesi 30 okka, Samakov'unki 50, Sofya'nınki 52, Şehirköy ve Berkofça'nınki 54 okka buğday ölçerdi. Niğbolu ile Limni adasında kullanılan hububat kilesi müddün on altıda birine muadildi. Tırhala kilesi İstanbul'unkinin 2 katına, Yenişehir'inki 4 katına denkti (Barkan, s. 240, 251, 270, 289, 293, 325, 399; İnalcık, Turcica, XVI [1984], s. 138, 146-148; Akgündüz, II, 434, 511, 515; III, 401, 417, 469; V, 354, 369).
1565 yılına ait bir kanunnâmeden anlaşıldığına göre Bosna-Hersek'teki kilelerin tevhidi yoluna gidilmiştir. Buna göre Saray kilesi 60 okkaya sabitlenmiştir. 44 okkalık Yenipazar kilesinin ise korunduğu anlaşılmaktadır. Niğbolu (Bulgaristan) tahrir defterine göre 987'de (1579) Niğbolu, Rahova, Plevne, Ivraca ve Sofya kilesi 100 okka, Tırnova'nın bazı kazaları, Ziştovi ve Hotalca kilesi 80, Tırnova, Hezergrad, Şumnu ve Eskicuma kilesi 60, İzlâdi'ninki 20 ve Yanbolu'nunki 24 okkadır. Macaristan halkının 35, 66, 72, 84, 90 ve 100 okkalık farklı kilelerin (keyl) kullanılmasından şikâyet etmesi üzerine 2 Temmuz 1579 tarihli bir fermanla söz konusu ölçek 30 okkaya sabitlenmiştir. Buna rağmen farklı kilelerin kullanımına devam edilmiş olmalıdır; çünkü daha sonraki yüzyılda Mohaç kilesinin 24, Peçuy ve Eğri kilesinin 32 (buğday için) ve Budin kilesinin 18 okka (arpa için) olduğu belirlenmiştir. XVII. yüzyılın başlarında Hersek kilesi 60 okka ölçerdi (İnalcık, Studies in Ottoman, X, 330-334; a.mlf., Turcica, XVI [1984], s. 148).
| Ahmed Esad Paşa'ya Göre Balkanlar'da Kullanılan Kileler |
| Yer |
Değer (okka cinsinden) |
| Manastır, Florina, Pirlepe, Resne |
80 |
| Serfice, Çarşamba, Tikveş, Ostrova, Eğirbucak, Cumapazarı, Köprülü |
20 |
| Prizren |
33 |
| Ohri |
55-60 |
| Yanya |
20 |
| Serez |
44 (buğday) |
| Selânik |
64 (arpa); 88 (buğday); ürünün kalitesine göre 80-96 okka arasında değişirdi |
| Filibe |
58-60 (zahire);
10 (pirinç kilesi) |
| İslimye |
25 (susam); 44 veya 48 (zahire) |
| Görice (Arnavutluk) |
40 (1/2 Manastır kilesi) |
Ayrıca İbrâil (Silistre) kilesi 70-80 okka veya vasatî 100 kg. idi (Pakalın, II, 281). George Young'a göre 4 yeni kile, yani yaklaşık 160 litre hacmindeki Selânik ve Manastır kilesi ürünün kalitesine göre 87-100 okka sert buğday, 85-95 okka yumuşak buğday, 87-92 okka mısır, 80-90 okka çavdar, 68-80 okka arpa, 45-55 okka yulaf alırdı (Corps de droit ottoman, IV, 373). Macaristan kileleri 8 veya 10 okkalıktı (Blaskoviç, sy. 9 [1978], s. 300).
Mančo Vekov ise Balkanlar için aşağıdaki listeyi sunmaktadır:
| Yer |
Değer (okka cinsinden) |
Yıl |
| Varna |
60, 80 veya 88 |
|
| Vidin |
80, 90 ve 100 |
1856 |
| Dobriç |
75 |
|
| Dobruca |
70 |
1832 |
| Tuna |
75 ve 69 |
1889 |
| Batı Bulgaristan |
21 |
1861 |
| Karlovo |
56 |
1886 |
| Köstendil, Niğbolu, Mihaylovgrad, Plevne ve Sofya |
100 |
|
| Lofça |
87 |
XVI. yüzyıl |
| Filibe |
100 |
XVI. yüzyıl |
| 35 |
1555 |
| 24 |
XVIII. yüzyıl |
| 55 |
1857 |
| 531313, 58, 182 |
1871 |
| 10 okka = 25,7 litre (pirinç için) |
1868 |
| Hezargrad, Rusçuk |
60 |
XVI. yüzyıl |
| Rodop |
13,7 |
1787 |
| 34, 38 ve 48 |
1868 |
| Samakov |
50 veya 100 |
|
| Kuzey ve Kuzeydoğu Bulgaristan |
40, 48 veya 120; |
|
| küçük kile=10 okka=18,5 litre |
|
| Eski Zağra |
40 ve 44 |
|
| Tırnova |
22 veya 40 |
|
| Güney Bulgaristan |
48 |
|
| Batı Trakya |
48 ve 10 (pirinç için) |
1787 |
| Makedonya |
87-100 |
|
| Selânik |
31-32 |
|
| Manastır |
80-90 (buğday için) |
|
| 65-70 (arpa için) |
|
| 82-85 (mısır için) |
|
| 48-52 (yulaf için) |
|
| Ohri |
60-65 |
|
| (Bulgarian Historical Review, XXVI/1-2 [1998], s. 120-121) |
Lijuben Berov'un verdiği bilgilerden de şu tablo elde edilmektedir:
| Yer |
Değer (okka cinsinden) |
| Kili |
180 |
| Köprülü (Yunanistan) |
30 |
| Selânik |
80-85 |
| Volos |
110 (buğday için) |
| Serez |
3 Selânik kilesi |
| Plevne, Ziştovi, Rahova, Ivraca (Bulgaristan) |
120-124 |
| Filibe |
55 (sert buğday) |
| 50-54 (yumuşak buğday) |
| 50-52 (çavdar) |
| 50 (yulaf veya mısır) |
| 40-42 (arpa), 35, 10 (pirinç kilesi) |
| Dobruca, Şumnu, Çirmen, Balçık |
60 (buğday) |
| Rusçuk |
120 (buğday) |
| Hezargrad |
160 (buğday) |
| Köstendil ve Silistre |
320 (buğday) |
| Karatova |
360 (buğday) |
| Köstence (Romanya) |
400 (buğday) |
| Üsküp, Köprülü, Ohri, Saraybosna, Mostar, Pirlepe (Yugoslavya) |
20 |
| Bosna |
50 ve 66 |
| Manastır |
45 ve 75 |
| Vardar |
85 |
| (EB, XI/2 [1975], s. 32-34) |
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Mısır kilesi 112112 irdeb, yani nazarî olarak (197,7477 ÷ 12 =) 16,478975 litreden ibaretken uygulamada 16,7169 litredir. Ocak 1892'de yürürlüğe giren 28 Nisan 1891 tarihli bir genelge ile şu eşitlik benimsenmiştir: 1 Mısır kilesi = 112112 irdeb = 1212 veybe = 2 rub'a = 4 melve = 8 kadeh = 16,5 litre (Système des mesures, s. 19; Mahmoud Beg, I [1873], s. 69).
III. Selim zamanında kile imalâtçılarına model olarak verilen İstanbul kilesinin hacmi 37 kirah3 yani 37 ölçek veya 37 litreye denkti (Hüseyin Tevfik, s. 15-16). Osmanlı kanunnâmelerinde kilelerin standartlara uygunluğunun kileci ve tamgacı tarafından onaylanmış olması ve eksik kile tutanların cezalandırılması yönünde maddeler yer alırdı (meselâ bk. Barkan, s. 39, 40; Akgündüz, II, 294).
1 eski kile = 4 şinik = 8 kutu = 16 zarf = 37 litre iken 26 Eylül 1869 tarihli ölçü reformu ile şu eşitlik kabul edilmiştir: 1 kile-i a'şârî = 10 onluk = 100 ölçek = 100 litre. Ölçülerin değerlerini yeniden belirleyen 29 Şevval 1298 (24 Eylül 1881) tarihli kararnâme ile benimsenen eşitlik ise şöyledir: 1 yeni kile = 10 yeni şinik = 100 ölçek = 1000 yeni kutu = 10000 zarf. Bu ölçek ayrıca yelkencilik devrinde gemilerin istîab haddini belirtmek için kullanılmış olup 36 kile 1 tonilato sayılırdı (Pakalın, II, 281).
Keylece. Muhammed b. Ahmed el-Ezherî'ye göre (ö. 370/980) hacmi 2 müd = 1212 sâ' = 1313 mekkûk = 124124 kafîz olan keylecenin kaldırdığı ağırlık 22323 rıtl çekerdi (ez-Zâhir, s. 306). Muhammed b. Ahmed el-Makdisî (ö. 381/991'den sonra) 115115 kafîz = 2525 mekkûk hacmindeki Irak keylecesinin ölçtüğü ağırlığın 2 menâ = 4 rıtl (= 1,625 kg.) olduğunu bildirir. Remle keylecesi yaklaşık 1,5 sâ', 1313 mekkûk, 1616 veybe veya 124124 kafîz hacmindedir. Kuru üzüm ve kuru incir ölçmekte kullanılan Amman keylecesi 1616 müdye veya 2 kafîze eşitken Sûr'unki 1 sâa, Merâga'nınki ise 1616 kafîze denktir (Aḥsenü't-teḳāsîm, s. 129, 181, 381). Kafîzi 10 menâ olan Merâga'nın keylecesi 12323 menâ yapar; 260 dirhemlik menâ esas alınırsa keylecenin ölçtüğü buğdayın ağırlığı (4331313 dirhem × 3,125 =) 1,354166 kg. olarak bulunur. Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî (ö. 387/997), keylecenin hacminin 124124 kafîz = 1313 mekkûk olup 600 dirhem (= 1,785-1,875 kg.) buğday çektiğini kaydeder (Mefâtîḥu'l-ʿulûm, s. 12). Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî'nin (ö. 388/998) aktardığı bilgilerden 1 keylece = 124124 kafîz = 1313 mekkûk = 4 rub' = 8 sümn = 5 rıtl (= 2,03125 kg.) denklemi elde edilirken (Kitâbü Menâzili's-sebʿ, s. 303-304) Cevherî (ö. 393/1003) şu eşitliği vermektedir: 1 keylece = 1313 mekkûk = 17878 menâ = 33434 rıtl = 45 ukıyye = 75 istâr = 337,5 miskal = 4821717 dirhem = 28926767 dânek = 57855757 kırat = 115713737 tassûc = 231426767 habbe (eṣ-Ṣıḥâḥ, "mkk" md.). Bunun metrik karşılığı 1,434375 kg. ile 1,53683 kg. arasındadır. Zehrâvî ise (ö. 400/1010 [?]) keylecenin hacmi ve ölçtüğü ağırlığın karşılığı olarak şu farklı değerleri verir: 1 sâ' = 4 müdy, 3 (?1313 olmalı) mekkûk, 4 kadeh, 11313 rıtl, 1,5 rıtl (= 1,5 × 1284747 × 3,125 = 602,6785 gr.) ve 5 rıtl (= 5 × 1284747 × 3,125 = 2,0089 kg.) (et-Taṣrîf, II, 459). Nusaybin metropoliti Eliya'nın (ö. 1049) bildirdiğine göre 11313 merzebân = 1313 mekkûk = 4 rub' = 51313 keyl = 16 sümn = 21124124 mişkâ' hacmindeki Irak keylecesi (buna keyle de demektedir) 720 dirhem yağ, 800 dirhem şarap (≅ 2,5 kg.) ve 900 (940 olmalı?) dirhem bal alırdı (Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 115, 117). İbn Hazm (ö. 456/1063), Basra keylecesinin 2 peygamber müddüne yani 1212 sâa tekabül ettiğini, Bağdat'ınkininse bunun iki katı hacme sahip olduğunu bildirir (el-Muḥallâ, VI, 245). Kalânisî'nin keylece için verdiği değerler 1313 mekkûk, 5656 men ve 4 rıtl şeklindedir (Aḳrâbâzîn, s. 293). Şerîf el-İdrîsî (ö. 560/1165), 3,5 müd hacmindeki bir büyük keylece ve 1212 rıtl ağırlık kaldıran bir küçük keyleceden bahseder (el-Ekyâl ve'l-evzân, III, 342). Ebü'l-Münâ Dâvûd b. Ebû Nasr Kûhîn el-Attâr (ö. 658/1260) keylecenin ölçtüğü ağırlığın 1,5 Bağdat rıtlı, yani 195 dirhem olduğunu bildirir (Minhâcü'd-dükkân, s. 146). Yahyâ b. Şeref en-Nevevî ise (ö. 676/1277) Ezherî'den naklen keylecenin 1515 mekkûk olduğunu söyler (Şerḥu Müslim, XVIII, 20).
Keyl. İbn Havkal (ö. 367/977), 124124 kafîze eşit olan Şîraz keylinin 2323 rıtl, yani 851313 dirhem buğday kaldırdığını bildirir (Ṣûretü'l-arż, II, 301). Kalânisî keylin 36 men ağırlığında buğday ölçtüğünü kaydeder (Aḳrâbâzîn, s. 293). Celâleddin eş-Şeyzerî'ye göre (ö. 589/1193) 1414 merzebân = 116116 Halep mekkûku = 1316316 sünbül = 148148 Dımaşk gırârası hacmindeki Halep keyli 125322532 rıtl buğday ölçerdi (Nihâyetü'r-rütbe, s. 17; krş. Hinz, s. 40). İbn Fazlullah el-Ömerî'nin (ö. 749/1349) aktardığı bilgilerden şu denklem elde edilir: 1 Dımaşk keyli = 112112 gırâra = 6 müd < 1414 Mısır veybesi (Mesâlik, s. 81; krş. Kalkaşendî, IV, 181). Yaklaşık 22,08 litrelik bir hacme sahip olduğu anlaşılan söz konusu keylin kaldırdığı buğday 17 kg. civarındadır (Hinz, s. 40). Eliyahu Ashtor, Suriye keylinin XIX. yüzyılda 28,18 kg. buğday aldığını kaydederken (EI2, VI, 119) George Young, bu ölçeğin 1890'larda 6 müdde yani 105,6 litreye eşit olduğunu bildirir (Corps de droit ottoman, IV, 373). Amnon Cohen'e göre Kudüs alkali keyli 6 rıtl çekerdi (Economic Life, s. 165). XIX. yüzyılın başlarında 1 Diyârırebîa keyli = 116116 mekkûk = 3 sümn = 4 mişkâ' eşitliği elde edilmektedir. Mişkâ' 333434 dirhem yağ kaldırdığına göre keyl 135 dirhem yağ ve 150 dirhem şarap ölçer, yani 1414 merzebân hacmindedir. Her merzebân 4 Halep kîline tekabül eder (Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 115, 117; JA, VIII [1886], s. 126-127). Bu keylin hacmi 0,46875 litre civarındadır (ayrıca bk. Hinz, s. 40). Dihhudâ 31818 men, 9 Tebriz menni ve 86 men gibi çok farklı değerlere sahip keyllerden bahsetmektedir (Luġatnâme, XI, 16617).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
