İslâm Kalkınma Bankası (Islamic Development Bank [IDB]), İslâm Konferansı Teşkilâtı'na üye ülkelerle diğer ülkelerdeki müslüman azınlıkların ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmelerinin İslâmî kurallar çerçevesinde desteklenmesi amacıyla teşkil edilmiş milletlerarası bir finans kurumudur. 1973 yılının Aralık ayında Cidde'de toplanan İslâm ülkeleri Maliye bakanlarınca yayımlanan niyet beyannâmesine dayanılarak kuruldu ve İslâm Kalkınma Bankası Guvernörler Kurulu'nun 1975 yılı Temmuz ayındaki ilk toplantısı ile açılışını yaparak 20 Ekim 1975 tarihinde resmen faaliyete geçti. İslâm Konferansı Teşkilâtı üyesi ülkeler, guvernörler kurulunca belirlenen kural ve şartları kabul etmek ve sermaye hisselerinin bedelini ödemek şartıyla bu bankanın üyesi olabilirler; halen üye sayısı elli üçtür. Bankanın kuruluşunda 2 milyar İslâm dinarı (2000 yılı başında 1 dinar = 1,36 Amerikan doları) olan sermaye tavanı 1993 yılında 6 milyara çıkarılmıştır ve 4,1 milyarı taahhüt edilen sermayenin 2,5 milyarı ödenmiş durumdadır.
En yüksek karar organı olan İslâm Kalkınma Bankası Guvernörler Kurulu, üye devletlerin Maliye veya Ekonomi bakanları ile bunların temsilcilerinden meydana gelir. Banka, on dört üyeli İcra Direktörleri Kurulu ile merkez teşkilâtı tarafından yönetilir. İcra direktörlerinin yedisi sermayede en yüksek hisseye sahip yedi üye ülkenin (Suudi Arabistan % 24,6, Küveyt % 12,2, Libya % 9,9, İran % 8,6, Mısır % 8,5, Türkiye % 7,8 ve Birleşik Arap Emirlikleri % 7) tayiniyle, yedisi de diğer kırk altı üye devletin oluşturduğu yedi gruptaki guvernörlerin oyları ile ve üç yıllık bir süre için seçilerek iş başına getirilir. Merkez teşkilâtı bir başkan, üç başkan yardımcısı, başkan yardımcılarına bağlı on daire başkanı, genel sekreter ve on dokuz bağımsız birimden oluşur. Başkan guvernörler kurulunca ve beş yıllığına seçilir; süresi bittiğinde yeniden seçilebilir. Merkezi Cidde'de bulunan bankanın bölgesel hizmetlerinin kolaylaştırılıp etkinleştirilmesi amacıyla 1993-1994 yıllarında Rabat (Fas) ve Kuala Lumpur'da (Malezya) iki bölge bürosu ile Almatı'da (Kazakistan) bir temsilcilik faaliyete geçirilmiştir. Resmî dil Arapça, yardımcı diller İngilizce ve Fransızca'dır. Program ve faaliyetler hicrî takvime göre düzenlenir.
İslâm Kalkınma Bankası, kuruluş amacı olan ekonomik kalkınma ve sosyal gelişme hedefine ulaşmak için üye ülkelerin ekonomik ve sosyal içerikli alt yapı projelerini finanse etmekte; aynı amaçlara hizmet eden başka uluslararası ve bölgesel yardım kurumları ile iş birliği yapmakta; üye ülkelerin proje üretme kapasitelerini arttırmak için teknik yardımlarda bulunmakta; üye ülkeler arasında en başta yatırım malları olmak üzere her çeşit ticaretin gelişmesine finansman desteği vermekte; bankanın sosyal amaçlarını gerçekleştirmek ve müslüman azınlıklara yardım ve hizmet yapılabilmesi için özel fonlar kurup işletmekte; İslâm ekonomisi ve özellikle İslâmî ticaret kuralları üzerinde bilimsel araştırmalar gerçekleştirerek sonuçlarını yayımlamakta; ilgi alanındaki konularda üye ülkelere ve müslüman azınlıklara uzman yetiştirme amacıyla eğitim programları düzenlemekte ve burslar vermekte; mevduat kabul etmekte ve İslâmî kurallara uygun finans modelleriyle yeni malî kaynaklar geliştirmektedir.
Banka tarafından desteklenen proje ve faaliyetlerin finansmanında kullanılan çeşitli model, usul ve araçların İslâmî kurallarla uyumlu olması bankanın kuruluş senedine göre zorunludur. Bu uyumu sağlamak için ödünç verme, finansal kiralama, taksitli satış, istisnâ', murâbaha, yatırım sermayesi ortaklığı, işletme sermayesi ortaklğı ve teknik yardım gibi modeller uygulanmaktadır.
Ödünç verme, özellikle az gelişmiş üye ülkelerdeki alt yapı projelerinin geliştirilmesinde kullanılan faizsiz bir finans aracıdır. Sadece borcun verilmesinde meydana gelen gerçek masraflarla ana para geri ödenir; üçyedi yıllık ödemesiz bir süreden sonra on beş-yirmi beş yıllık bir geri ödeme süreci başlar. Finansal kiralama orta vadeli bir finans aracı olup talep edilen makine veya araçlar bankaca satın alınarak kiralanır; kira süresinin sonuna kadar banka üzerinde kalan mülkiyet sürenin bitiminde bakiye değer üzerinden kullanıcıya devredilir. Taksitli satışta söz konusu makine veya araç banka tarafından satın alınıp üzerine mâkul bir kâr eklendikten sonra alıcıya mülkiyeti hemen kendisine intikal edecek şekilde satılır, bedeli orta vadeli bir sürede tahsil edilir.
İstisnâ' işleminde bir inşaatı yapacak veya belli bir malı üretecek müteahhit, vasıfları yazılı mal veya yapıyı belli bir fiyat ve zaman çerçevesinde alıcıya teslim etmeyi orta vadeli bir mukavele ile taahhüt eder. Murâbaha işlemi, alıcının ihtiyaç duyduğu malın banka tarafından satın alınarak maliyet+kâr esası ile alıcıya satılmasıdır. Kâr nisbeti ve ödemelerin zamanlaması imzalanan mukavelede belirtilir. Yatırım sermayesi ortaklığı uygulamasında banka, proje veya teşebbüsü gerçekleştirecek şirketin sermayesine üçte birini geçmeyecek bir hisse ile ortak olur. İşletme sermayesi ortaklığı uygulamasında banka, belli bir teşebbüsün gerçekleştirilmesi için gereken işletme sermayesine kâr-zarar ortaklığı esası ile katılır; kâr veya zarar ortaklar arasındaki anlaşmada mutâbık kalınan oranda paylaşılır. Teknik yardım, üye ülkelerce uygulanacak projelerin hazırlanmasında ve başarılı bir şekilde icra edilmesinde ülkenin sınırlı ve yetersiz imkânlarının güçlendirilip yeterli hale getirilmesi için yapılan malî ve teknik desteklerdir. Banka, kuruluşundan 2000 yılı başına kadar toplam bedeli 124 milyon Amerikan doları olan 313 teknik yardım projesi onaylamıştır. Proje finansmanına ilâveten banka ithalât finansmanı, ihracat finansmanı, İslâm Bankaları Portföyü ve Birim Yatırım Fonu gibi çeşitli programlarla üye devletler arasındaki ticaretin gelişmesine katkıda bulunmaktadır.
Bankanın faaliyetlerinin genişletilmesi, çeşitlendirilmesi ve etkinliğinin arttırılması amacıyla kuruluşundan bu yana tesis edilen çeşitli kurum, şirket ve programlar İslâm Kalkınma Bankası Grubu'nu oluşturmuştur. 2000 yılı başında bu grup içindeki başlıca faal kurum ve programlar şöyle sıralanabilir: Özel Yardım Hesabı. 1979 yılında kurulmuş bulunan ve halen vakıf fonu adıyla bilinen programın amacı eğitim, sağlık ve sosyal alt yapıları için müslüman azınlıklara, göçe zorlanan müslümanlara ve doğal âfetlere mâruz kalan üye ülkelere yardım etmek, İslâm kültür mirasının araştırılmasına ve ayakta tutulmasına destek olmaktır. 2000 yılı başına kadar bu programdan 791 projeye 500 milyon Amerikan doları yardım yapılmış ve ayrıca 5000'in üzerinde lisans ve lisans üstü öğrencisine burs verilmiştir. Kurban Değerlendirme Projesi. Suudi Arabistan Krallığı'nın, hac sırasında kesilen kurbanların etlerinin depolanarak İslâm ülkelerindeki muhtaç kimselere ulaştırılmasını sağlayacak bir organizasyona gidilmesini istemesi üzerine ele alınan proje İslâm Kalkınma Bankası'nın alışılmış fonksiyonlarının oldukça dışındadır. 1980'li yılların başında bu konuya eğilen banka, kurbanlık hayvanların temininden kesimine ve etlerinin dondurularak muhtaç ülkelere gönderilmesine kadar uzanan bütün hizmetleri yürütmektedir. Her yıl kesilen ortalama 400-500.000 hayvanın buzhanelerde saklanan etlerinin üçte biri Suudi Arabistan içinde dağıtılmakta, üçte ikisi yoksul İslâm ülkelerine gönderilmektedir. İslâmî Araştırma ve Eğitim Enstitüsü. 1981 yılında tesis edilmiş ve 1983'te faaliyete geçmiştir. Ekonomi, bankacılık ve finansman alanlarında İslâmî kurallar çerçevesinde uygulanabilecek modeller geliştirilmesi için bilimsel ve teknik araştırmalar yapar, araştırma sonuçlarını yayımlar, bu alanlarda faaliyet gösteren kuruluşların ihtiyacı olan profesyonel personelin eğitim ve gelişmesine destek sağlar. Çalışma alanlarında ihtiyaç duyulan bilgilerin sistemli şekilde toplanması ve ihtiyaç duyanlara iletişim sağlanması için bir enformasyon merkezi kurup çalıştırır. 2000 yılı başı itibariyle bu kurum tarafından 103 eğitim kursu açılmış, 889 araştırma raporu ve 204 kitap ve risâle yayımlanmıştır. İslâm Bankaları Portföyü. 1987 yılında, yirmi İslâm bankası ve kâr payı katılım ortaklığı esasına göre işleyen özel finans kurumunun bir araya gelerek oluşturduğu, ödenmiş sermayesi yaklaşık 100 milyon Amerikan doları olan bir programdır. Üye ülkelerin yatırım ve ticaret projelerine ya doğrudan veya finansman sendikalaşması yoluyla finansman sağlamaktadır. Birim Yatırım Fonu. Malî imkânlarına yüksek gelir sağlamak isteyen yatırımcılara cazip teklifler getirerek hem yeni bir finans kaynağı oluşturmak hem de üye ülkelerin yatırım projelerinin finansmanına yatırım veya işletme sermayesi ortaklığı yoluyla katkıda bulunmak için kurulmuş bir fondur. Bu fona katılmak isteyenler her birinin üzeri değeri 1 Amerikan doları olan birim senetlerinden satın alırlar. 1989 yılında piyasaya 100 milyon Amerikan doları değerinde birim ihraç ederek faaliyete geçen bu programın kapasitesi 2000 yılında 325 milyon Amerikan doları değerindeki birime ulaşmıştır. İslâmî Yatırım ve İhracat Kredilerini Sigortalama Kurumu. Üye ülkeler arasındaki yatırım ve ticaretin güvenilir bir yapıya kavuşturularak daha geniş bir kapsama ulaştırılması amacıyla 1 Ağustos 1994'te kurulmuş ve 1995 Haziranında faaliyete geçmiştir. Sermayesi 100 milyon İslâm dinarı olup yarısını banka koymuş, geriye kalanını ise yirmi yedi üye devlet sağlamıştır. Yatırımları ve ihracata dönük kredileri ticarî ve ticarî olmayan risklere karşı sigortalar. İşlemlerini İslâmî kurallara uygun biçimde yapan kurum, riskin karşılanmasında bütün poliçe sahiplerinin ortak hareket etmesini temin etmektedir. Altyapı Fonu. 1999 yılında kuruluş çalışmaları tamamlanan kurum Bahreyn'de bir sınırlı ortaklık şirketi şeklinde faaliyet gösterecektir; sermayesi 1 milyar Amerikan doları ve tamamlayıcı İslâmî finans aracı 500 milyon Amerikan dolarıdır. Fonun stratejik hedefi, bankanın üye ülkelerinde alt yapı ve alt yapı ilişkili sanayi projelerinde doğrudan veya dolaylı hissedarlıklar tesis edip uzun vadeli sermaye zenginleştirilmesi yanında alt yapı yatırımlarını özendirmektir. Tuzlu Sularla Tarım ve Tarımsal Araştırma Merkezi. İslâm ülkelerinin pek çoğunda karşılaşılan bir soruna bilimsel çözümler bulunması için Birleşik Arap Emirlikleri'nde kurulmuş ve Haziran 1999'da faaliyete geçmiştir. Merkezin ana gayesi, tuzlu suya dayanıklı gıda ve otlak bitkileriyle bu tür tarımı başarılı biçimde sürdürecek yöntem ve sistemleri geliştirmektir. İslâmî Özel Sektör Geliştirme Kurumu. Sermayesinin yarısına bankanın, % 30'una üye ülkelerin ve % 20'sine üye ülkelerdeki finans kurumlarının sahip olduğu, ekonomik kalkınma ve refahın yaygınlaşmasında özel sektörün gelişme ve güçlenmesini esas alan bir finans kurumudur; 2 Kasım 1999'da kurulmuştur. Sermayesi 1 milyar Amerikan dolarıdır ve bunun yarısı taahhüt edilmiştir. Doğrudan finansman, varlık yönetimi, yapılandırılmış finans, hisselendirme ve danışmanlık hizmetleri yapma yoluyla faaliyette bulunacaktır. Doğrudan finansman, kurulmuş ve kurulacak şirketlerde hisse veya hisse eşdeğeri sermayedarı olmak veya işletme sermayesi koymak suretiyle sağlanacaktır. İslâm Konferansı Teşkilâtı Enformasyon Sistemi. İslâm Konferansı Teşkilâtı'na üye ülkelerin anahtar kurumlarının birbirleriyle bağlantılarını sağlamak için ele alınmış bir iletişim projesidir. Malezya'da OIC Networks Private Limited adı altında tescil edilen ve % 51 hissesi bankaya ait olan bir şirket vasıtasıyla kurulacak sistem internete dayalı bir hizmet sunacak, bu hizmet OIC Exchange Portal aracılığı ile yüksek vasıflı bilgiler sağlamaya ve üye ülkeler arasında elektronik ticarete imkân vermeye yönelik olacaktır. Şirket öncelikle gerekli alt yapıyı kuracak ve ardından iletişim alanında üye ülkelere danışmanlık yapacaktır.
2000 yılı başı itibariyle banka toplam olarak 3108 projeye 16.476 milyar İslâm dinarı tutarında finansman onaylamıştır. Bunun 4850 milyonu 755 yatırım projesine, 98 milyonu 313 teknik yardım projesine, 11.125 milyonu 1249 ticaret operasyonuna, 403 milyonu ise vakıf fonundan desteklenen 791 özel yardım projesine tahsis edilmiştir. Proje finansmanının % 5'i sermaye ortaklığı, % 1'i kâr ortaklığı, % 38'i ödünç verme, % 27'si kiralama, % 23'ü taksitle satış, % 4'ü istisnâ', % 2'si teknik yardımdır. Uygulamasına geçilmiş projelerin % 48'i bitirilerek hizmete alınmış, % 21'i inşa halinde, % 31'i ise işlemlerinin tamamlanması safhasındadır.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi