Asıl adı Feẕleketü aḳvâli'l-aḫyâr fî ʿilmi't-târîḫ ve'l-aḫbâr olan eserden, Türkçe Fezleke'nin önsözünde bizzat müellifi tarafından sadece Feẕleketü't-tevârîḫ olarak bahsedilmektedir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3153, vr. 1a). Bazan Târîh-i Kebîr diye nitelendirilen (Şeyhî, I, 264) Arapça Feẕleke Kâtib Çelebi'nin kaleme aldığı ilk eserdir. İki cilt olarak tasarlanan kitabın telifi 1052 (1642) yılında tamamlanmışsa da müellif bunu Türkçe Fezleke'yi yazdığı 1065 (1654-55) yılına kadar götürdüğünü ifade etmektedir.
Feẕleketü't-tevârîḫ bir mukaddime, üç bölüm (asıl) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Dört fasla ayrılmış olan mukaddimenin birinci faslında eserin bölümleri gösterilmiş, ikinci faslında tarih ilminin mânası, konusu ve faydası ele alınmıştır. Müellif burada tarihin müstakil bir ilim olup olmadığı yolundaki düşüncelerle Taşköprizâde'nin Miftâḥu's-saʿâde'sindeki tarihin tarifini, kısımlarını ve faydasını bu eserden naklen vermektedir. Üçüncü fasılda bu konuda yazılmış 1300 kitabın isimleri alfabetik olarak sıralanmıştır. Ancak eserin günümüze ulaşan tek nüshasında bu fasıl eksiktir. Bununla birlikte gerek metnin içine serpiştirilmiş olan tarih kitaplarının adlarından, gerekse müellifin tarihe dair eserleri kronolojik olarak sıraladığı Keşfü'ẓ-ẓunûn adlı bibliyografik eserinden (I, 271 vd.) faydalanarak bu listeyi tamamlamak mümkündür. Mukaddimenin dördüncü faslında tarihçinin uyacağı şartlarla bilmesi gereken kurallar belirtilmiştir.
Kitabın ilk bölümü iki kısma ayrılmış olup her kısım üçer fasla bölünmüştür. Birinci kısmın ilk faslında yaratılışın başlangıcı, ikincisinde peygamberler, üçüncü fasılda ise Hulefâ-yi Râşidîn dönemi ele alınmıştır. İkinci kısmın ilk faslında İslâmiyet'ten önceki hükümdarların, ikinci faslında asırlara göre ve meydana çıkışları sırasıyla İslâm'ın zuhurundan sonraki hükümdarların, üçüncü faslında ise zorbaların, Hâricîler'in ve yalancı peygamberlerin adları verilmiştir.
Yine iki kısma ayrılan ikinci bölümün ilk kısmı üç fasıldır. Birinci fasıl yeryüzünün durumuna ve iklimlere ayrılmış olup burada fersah, mil vb. ölçülerden söz edilmiştir. İkinci fasıl çeşitli kavimleri ve Arap kabilelerini, üçüncü fasıl isim, lakap, künye, nesep ve vefeyât (nekroloji) kurallarını ihtiva etmektedir. İkinci kısımda ise birincisinde verilen şehirler ve buralarda yaşayan büyük şahıslar harf sırasına göre tertip edilmiştir. Burada, birinci bölümde zikredilen peygamberlerden ve hükümdarlardan başka insanların gözdesi olan şehirlerle büyük adamların ve ünlü kadınların isimleri de bulunmaktadır.
Kâtib Çelebi üçüncü bölümün başında dehr, karn, asır, sene, ay, hafta, gün ve saat gibi zaman dilimleri hakkında bilgi verdikten sonra Türkî, Kıbtî, Rûmî vb. tarihlerden, Farsî ve Celâlî takvimlerinden, hicretin başlangıcından eserin telif tarihine kadar geçen olaylardan kronolojik olarak bahsetmektedir. Osmanlı tarihine ayrılmış olan 197a-250b varakları arasında ise kuruluştan 1051 (1641) yılına kadar meydana gelen olaylar sıralanmış; IV. Mehmed'e (1648-1687) kadar padişahlar, vezîriâzamlar, şeyhülislâmlar, kazaskerler, İstanbul kadıları ile diğer vezirler, beylerbeyiler vb. yüksek rütbeli devlet adamlarının isimleri verilmiştir. Bu kısma ayrıca önemli olaylar için düşürülmüş manzum tarihlerle bazı vesika sûretleri, derkenar olarak da bazı önemli olaylar ilâve edilmiştir. Bunu faydalı bilgilerin yer aldığı "tetimme" takip etmekte, hâtimede ise kıyamet alâmetleri ve âhiret hakkında bilgi verilmektedir.
Feẕleketü't-tevârîḫ'in başlıca kaynağı, müellifinin de belirttiği gibi Cenâbî Mustafa Efendi tarafından yazılan Arapça el-ʿAylemü'z-zâḫir'dir. Bu eseri genellikle özetleyen, bazan da aynen iktibas eden Kâtib Çelebi gerek metin içinde gerekse sayfa kenarlarında faydalandığı diğer kaynakların adlarını da kaydetmektedir. Müellif özellikle Osmanlı tarihiyle ilgili kısımda Cenâbî'den ayrılmış, ancak öteki kaynaklar arasında yeri geldikçe ona da atıfta bulunmuştur.
Kâtib Çelebi'nin, eserini devrin padişahı IV. Mehmed'e takdim edilmek üzere temize çekmesi hususunda Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi'nin tavsiyesine uymadığı anlaşılmaktadır. Eserin 1052 (1642) yılında müellif hattıyla yazılan, günümüze ulaşabilmiş yegâne nüshası müsvedde halinde Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (nr. 10318). Feẕleketü't-tevârîḫ hicrî 1000 (1591-92) yılından itibaren genellikle Türkçe Fezleke ile paralel gitmektedir.
Feẕleketü't-tevârîḫ bir tarih kaynağı olmaktan ziyade tarihin mâna ve mahiyetini, tarihçinin bilmesi gereken hususları ihtiva etmesi ve bir bibliyografya denemesi olması bakımından önemlidir. Gerçekten bir tarihçinin bilmesi gereken kronoloji, etnoloji, takvim, biyografi, ensâb, tarihî coğrafya gibi yardımcı ilimler hakkında bilgi veren eser genel bir taslak mahiyetindedir. Nitekim müellifin daha sonra tarihe ve tarihî coğrafyaya dair yazdığı eserlerin hep bu mihraktan hareketle kaleme alındığı görülmektedir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi