Demîrî'yi Doğu'da ve Batı'da büyük bir şöhrete kavuşturan Ḥayâtü'l-ḥayevân'ın "kübrâ" (büyük), "vüstâ" (orta) ve "suğrâ" (küçük) olmak üzere üç ayrı şekli vardır. Diğerlerine göre para-zoolojik bir nitelik taşıyan kübrâ daha çok tarihe ve rüya tabirlerine yer verir ve zooloji kitabından çok bir folklor derlemesi görünümündedir. Demîrî, 773 yılı Recebinde (Ocak 1372) otuz bir yaşında iken bitirdiği eserin önsözünde, bu kitabını kültürlü kimseler arasında rastlanan hayvanlarla ilgili bazı yanlış bilgileri düzeltmek amacıyla kaleme aldığını söyler; nitekim Taşköprizâde de onu "muhâdarât" türündeki çalışmalar arasında tanıtmıştır. Müellif hayvanlara dair bilgilerle birlikte edebî bilgiler de vermekte ve bu arada sık sık istitratlar yapmaktadır. Bunların en ünlüsü, eserin 1/13'ünü teşkil eden (72 sayfa) ve otuz beş kaynaktan derlenen halifeler tarihiyle ilgili olanıdır. Kitapta yer alan toplam 1069 madde hayvan adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış, ancak hayvanlar kralı aslan (esed) en başa konulmuştur. Ne var ki eserde bazı mitolojik hayvanlara da yer verilmiş olması müellif için bir kusur sayılmaktadır. Kuşlara ayrılan 319 madde genellikle uzun olup içlerinde büyük bir risâle kadar olanları da vardır.
Eserde her hayvan hakkında şu sıraya göre bilgi verilmiştir: 1. Câhiz, İsmâil b. Hammâd el-Cevherî ve İbn Sîde'de olduğu gibi ismin filolojik açıklaması; 2. Aristo ve Câhiz'in eserlerinden faydalanılarak hayvanın alışkanlıklarına göre tanıtımı; 3. Kütüb-i Sitte'de ve diğer kaynaklardaki o hayvanla ilgili hadisler; 4. Dört mezhebe göre etinin helâl olup olmadığı ve helâl ise hangi kısımlarının yenilebileceği hakkında fıkhî hükümler; 5. Başta Ahmed b. Muhammed el-Meydânî'nin Mecmaʿu'l-ems̱âl'inden nakledilenler olmak üzere bu hayvanla ilgili atasözleri; 6. Aristo, Câhiz, Huneyn b. İshak, Ubeydullah b. Cibrâîl, İbn Sînâ, İbn Zühr ve Zekeriyyâ el-Kazvînî gibi âlimlerden nakledilen hayvanın çeşitli organlarının fizyolojik ve tıbbî özellikleri, salgı ve dışkılarıyla ilgili bilgiler; 7. Rüya tabirindeki yeri. Müellif, yalnız önemli kabul ettiği hayvanlar hakkında bu plana göre bilgi vermiş, diğerlerinde özellikle altıncı ve yedinci maddeleri daha kısa tutmuştur.
Demîrî eserini hazırlarken 560 kitapla 199 divandan istifade ettiğini söylemektedir. Joseph de Somogyi'nin yaptığı incelemeye göre müellifin faydalandığı kaynakların sayısı 895'i bulmaktadır (JA, CCXIII [1928], s. 5-128); Sarton ise bu rakamı 807 olarak verir (Introduction, III/2, s. 1640). Bütünüyle Arapça kaynaklardan faydalanılarak yazılan eserde yer alan Hermes, Abderalı Demokritos, Hipokrat, Eflâtun, Aristo, Galen ve Artemidoros gibi eski Yunan hakîmlerinin görüşleri, tercümeler döneminde Arapça'ya kazandırılmış eserlerden yapılan nakillere dayanmaktadır. Kitabın en uzun tartışması kazla (ivez) ilgili maddede bulunmaktadır. Kâtib Çelebi, Demîrî'nin Câhiz kadar hayvanat ilminin ehli olmadığını ve daha çok dinî ilimlerde başarı gösterdiğini, dolayısıyla amacının yalnızca bu konuda değişik üslûpta bir eser kaleme almak ve anlamı belirsiz isimleri açıklamak olduğunu belirtmektedir.
Ḥayâtü'l-ḥayevân birçok defa ihtisar ve tercüme edilmiş, ayrıca üzerinde çeşitli araştırma ve incelemeler yapılmıştır. A) Muhtasarları. 1. Muhammed b. Ebû Bekir el-Mahzûmî ed-Demâmînî (ö. 827/1424) tarafından ʿAynü'l-ḥayât adıyla yapılan ihtisar. Demîrî'nin talebesi olan İbnü'd-Demâmînî, bu muhtasarını 823 (1420) yılında Hindistan'ın Pencap eyaletindeki Nehrevâle şehrinde tamamlamıştır. Kitabı bizzat Demîrî'den dinleyen müellif bu ihtisarında eserin aslî telif tarzına dokunmamış, fakat istitratları, felsefî ve dinî görüşleri, şiirlerden alınan şevâhidi ve hikâyeleri çıkararak doğrudan hayvanlar hakkında verilen bilgileri yeniden düzenlemiştir. Hint hükümdarlarından Emîr Ahmed Şah b. Muzaffer Şah'a sunulan eserin bir nüshası Rabat'ta el-Hizânetü'l-melekiyye'de (Fihrisü'l-Ḫizâneti'l-melekiyye, II, 23) bulunmaktadır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 172; Suppl., II, 171). 2. Takıyyüddin el-Fâsî'nin 822 (1419) yılında yaptığı ihtisar. 3. Cemâleddin Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-Şeybî el-Mekkî tarafından yapılan ihtisar. 4. İbn Kādî Şühbe diye tanınan Ebü'l-Fazl Bedreddin Muhammed b. Ebû Bekir'in yaptığı ihtisar. Bir nüshası Bodleian Kütüphanesi'ndedir (GAL, II, 37). 5. Muhammed b. Abdülkerîm es-Safedî tarafından el-Mülteḳaṭ min ʿAcâʾibi'l-maḫlûḳāt ve Ḥayâti'l-ḥayevân adıyla yapılan ihtisar (bu ihtisarlar için bk. Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 143). 6. Celâleddin es-Süyûtî'nin 901 (1496) yılında Dîvânü'l-Ḥayevân ve Ẕeylü'l-Ḥayevân adlarıyla iki cilt halinde yaptığı ihtisar. Birinci kısmın Brockelmann tarafından zikredilen nüshalarına (GAL, II, 172; Suppl., II, 171) ilâveten 902 (1496) tarihli bir nüshası Rabat'ta el-Hizânetü'l-melekiyye'de (Fihrisü'l-Ḫizâneti'l-melekiyye, II, 226), bir başka nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Fâtih, nr. 4170) bulunmaktadır; bu kısım Latince'ye de çevrilmiştir (aş.bk.). 7. Ömer b. Yûnus b. Ömer el-Hanefî tarafından Muḫtaṣaru Ḥayâti'l-ḥayevân adıyla yapılan ihtisar. Bir nüshası Harem-i şerif (Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 144), Âynü'l-ḥayât adını taşıyan bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 2409) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Bu eser, adı bilinmeyen bir kişi tarafından 975'te (1567) Menâfi-i Hayevânât adıyla Türkçe'ye çevrilerek II. Selim'e sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 367). 8. Ali el-Kārî'nin 1003'te (1595) Mekke'de Behcetü'l-insân ve mühcetü'l-Ḥayevân adıyla yaptığı ihtisarın bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Esad Efendi, nr. 2899). 9. Muhammed b. Abdülkādir b. Muhammed ed-Demîrî tarafından 1063 (1653) yılında Ḥâvi'l-ḥisân min Ḥayâti'l-ḥayevân adıyla yapılan ihtisar. Çeşitli kütüphanelerde nüshaları vardır (Brockelmann, GAL, II, 172; Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 144). 10. Muhammed el-Hâzık'ın, Ḥayâtü'l-ḥayevân'ın Sabîh baskısından (Kahire 1353) el-Muḫtâr min Ḥayâti'l-ḥayevâni'l-kübrâ adıyla yaptığı ihtisar (Kahire 1958). Bunlardan başka Taşköprizâde Ahmed Efendi eserin Ḫavâṣṣü'l-ḥayevân adlı bir muhtasarını gördüğünü söylemektedir (Miftâḥu's-saʿâde, I, 331).
B) Ḥayâtü'l-ḥayevân'ın ve Muhtasarlarının Tercümeleri. 1. Muhammed b. Süleyman'ın 800 (1398) yılında yaptığı muhtemelen ilk ve ilâveli Türkçe tercüme (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1664). 2. Hakîm Şah el-Kazvînî tarafından yapılarak Sultan I. Selim'e sunulan ilâveli Farsça tercüme (Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 696-697). 3. Muhammed Takī et-Tebrîzî'nin Şah II. Abbas'ın emriyle Ḫavâṣṣü'l-Ḥayevân adıyla yaptığı Farsça tercüme. 4. İdrîs-i Bitlîsî tarafından I. Selim'in emriyle Ḫavâṣṣü'l-ḥayevân (Terceme-i Ḥayâtü'l-ḥayevân) adıyla yapılan Farsça tercüme (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1665). 5. Süyûtî'nin Dîvânü'l-Ḥayevân adlı muhtasarının I. cildini Abraham Ecchellensis Latince'ye çevirmiş ve Fransız Samuel Bochart tarafından baskıya hazırlanan tercüme 1647'de Paris'te basılmıştır. Bochart bu tercümenin büyük bir kısmını, 1663'te Londra'da iki cilt halinde yayımlanan Kitâb-ı Mukaddes'te adları geçen hayvanlara dair Hierozoicon adlı eserine ilâve etmiştir. 6. Silvestre de Sacy, kitaptan yaptığı seçmeleri tercüme ederek 1787'de Strasbourg'da yayımladığı Oppianos II'nin Fransızca baskısına ek olarak çıkarmıştır. 7. A. Perron deve, sığır, koyun ve fillerle ilgili yaptığı seçmeleri notlarla birlikte neşretmiştir: Le Nācérī, La perfection des deux arts on traité complet d'hippologie et d'hippiatrie arabes (I-III, Paris 1852-1860; III, 1860, s. 425-473). 8. Arapça metnin 1285 (1868) İran baskısından yapılan ve bugün Bibliothèque de'l-Arsenal'de bulunan Farsça tercüme (Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 145). 9. Aynı baskıdan François Pétis de la Croix'nın yaptığı Fransızca tercüme (a.g.e., a.y.). 10. Abdülhalîm b. Ali b. Süleyman b. Abdürreşîd el-Kırîmî'nin yaptığı Türkçe tercüme. Bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de (Tal'at, Târîh-i Tabîî-Türkî, nr. 776) kayıtlıdır (Mübeşşir et-Tırâzî, I, 197). 11. Abdurrahman b. İbrâhim es-Sivâsî tarafından yapılan Türkçe tercüme (I-II, İstanbul 1272; bk. Özege, IV, 1817). 12. A. S. G. Jayakar'ın iki ciltlik İngilizce çevirisi (London-Bombay 1906-1908). I. cilt önsöz, İngilizce ve Arapça indeksler ihtiva eder. II. cildin ancak birinci kısmı yayımlanabildiği için indeks yoktur. Editörün ölümüyle eser yarım kalmış, ancak "ebü'l-firâs"a (aslan) kadar olan ve kitabın 3/4'ünü teşkil eden kısmı yayımlanabilmiştir.
C) Ḥayâtü'l-ḥayevân'la İlgili Araştırmalar. 1. A. Perron eserin deve, sığır, koyun ve fillerle ilgili kısımlarından yaptığı seçmeleri, 1852-1860'ta Paris'te neşrettiği İbnü'l-Münzir el-Baytâr'ın eseri Kâmilü'ṣ-ṣınâʿateyn ile ilgili araştırmasına ilâve etmiştir (yk.bk.). 2. Lucien Leclerc, 1876'da Paris'te yayımladığı Histoire de la medicine arabe adlı kitabının II. cildinde eserle ilgili tenkitli bir araştırmaya yer vermiştir (s. 278-279). 3. Macar şarkiyatçısı Sándor Kégi yaptığı bir incelemeyi Budapeşte'de yayımlamıştır (1889). 4. Eserle ilgili en değerli çalışmalardan biri, İngilizce çevirinin sahibi A. S. G. Jayakar tarafından I. ciltteki mukaddimede kaleme alınmıştır (yk.bk.). 5. J. Stephenson, 1928'de neşrettiği Hamdullah el-Müstevfî'nin Nüzhetü'l-ḳulûb'ü dolayısıyla Ḥayâtü'l-ḥayevân'da hayvanlarla ilgili bilgiler üzerinde de durmuştur (Sarton, III/2, s. 1641). 6. Bodenheimer haşerelere dair yaptığı seçmeleri 1928'de yayımlamıştır (a.g.e., a.y.). 7. H. A. Winkler, Ḥayâtü'l-ḥayevân'da domuzla ilgili bir araştırma neşretmiştir: "Eine Zusammenstellung christlicher Geschichten im Artikel über das Schwein in Damīrī's Tierbuch" (Isl., XVIII/3-4, s. 285-293). 8. Joseph de Somogyi, 1928-1960 yılları arasında Ḥayâtü'l-ḥayevân üzerine aşağıdaki konularda bir dizi araştırma yayımlamıştır: a) "Index des sources de la Ḥayāt al-Ḥayawān de ad-Damīrī" (JA, CCXIII [1928], s. 5-128); b) "Die Chalifengeschichte in Damīrī's Hajāt al-Ḥajawān" (Isl., XVIII/1-2, s. 154-158; BSOAS, VIII, 143-155); c) "The Interpretation of dreams in Damīrī" (JRAS [1940], s. 1-20); d) "Biblical figures in ad-Damīrī's Ḥayāt al-Ḥayawān" (bu makale, Dr. E. Mahler için 1937'de Budapeşte'de neşredilen armağan kitabında [Dissertation in Honorem E. Mahler] çıkmıştır); e) "Chess and Backgammon in Ad-Damīrī's Ḥayāt al-Ḥayawān" (Etudes orientales à la mémoire de Paul P. Hirschler [1950], s. 101-110); f) "Ad-Damīrī's Ḥayāt al-ḥayawān, An Arabic Zoological lexion" (Osiris, IX [1950], s. 33-34); g) "Medicine in ad-Damiri's-Ḥayāt al-ḥayawān" (JSS, II [1957], s. 62-91); h) "Magic in ad-Damiri's-Ḥayāt Al-Ḥayawān" (JSS, III [1958], s. 265-287); i) "al-Jāhiz and ad-Damīrī" (Annual of the Leeds University Oriental Society [1958-1959], I, 55-60); j) Die Stellung ad-Damīrī's in der arabischen literatur" (WZKM, sy. 56 [1960], s. 192-206). 9. Celîl Ebü'l-Hub, Ḥayâtü'l-ḥayevân hakkında dört araştırma hazırlayıp bunları 1967-1983 yılları arasında Bağdat'ta neşretmiştir: a) "ʿİlmü'l-ḥayevân ʿinde'l-müslimîn ve'l-ʿArab: Ḥayâtü'l-ḥayevân el-kübrâ li'd-Demîrî" (el-Aḳlâm, IV/4, 1967); b) "es̱-Şüdiyyüyât fî Kitâbi Ḥayâti'l-ḥayevân el-kübrâ li'd-Demîrî" (MMİIr., XVIII [1969], s. 225-241); c) "el-Berrümâʾiyyât ve'z-zevâhif fî Kitâbi Ḥayâti'l-ḥayevân el-kübrâ li'd-Demîrî" (a.e., XX [1970], s. 162-185); d) "el-Esmâk fî Kitâbi Ḥayâti'l-ḥayevân el-kübrâ li'd-Demîrî" (a.e., XXXIV/4 [1983], s. 270-295).
Ḥayâtü'l-ḥayevân kübrâ şekli esas alınarak birçok defa basılmıştır. İlk baskısı, Hidiv Said Paşa'nın isteği üzerine Muhammed Kattâ' el-Adevî'nin gayretiyle 1275'te (1858) Mısır'da Bulak Matbaası'nda iki cilt olarak yapılmıştır; bu baskı sonrakilerden daha sağlıklıdır. İkinci baskı, Muhammed es-Sabbâğ tarafından 1284'te (1867) yine aynı matbaada gerçekleştirilmiş, bunu 1285'te (1868) İran'da yapılan üçüncü baskı takip etmiştir; son devirde yapılan Farsça, Fransızca ve İngilizce tercümeler bu resimli Arapça neşre dayanmaktadır. Kitabın daha sonra da çeşitli baskıları gerçekleştirilmiştir (Bulak 1292; Kahire 1305, kenarında ilk defa Kazvînî'nin ʿAcâʾibü'l-maḫlûḳāt'ı olduğu halde; Kahire 1311, 1315, 1319, 1330, 1353; 1398/1978, sonunda Kazvînî'nin ʿAcâʾibü'l-maḫlûḳāt'ı ile birlikte).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi