Burjuva taklidi yapan oligarşik yapıya itirazım var

Kutluğ Ataman 1999'da Peruk Takan Kadınlar eseriyle Venedik Bienali'ne katılan ilk Türkiyeli sanatçı olmuştu. O yıllarda bienal meselesi bugünkü gibi tam kavranamadığı için bu başarı dikkat çekmekle birlikte gerekli ilgi gösterilememişti. Ama bienalin kıymeti bilinmeye başlanınca Ataman'ın da başarısı yıllar içinde teslim edildi. Ama o, bu yıllar içerisinde dünyanın tanıdığı, eserlerini yakından takip ettiği, Türkiye'nin en önemli sanatçılarından biri oldu. 16 yıl sonra Ataman Sakıp Sabancı'nın Portresi adlı eseriyle tekrar, 9 Mayıs'ta başlayan Venedik Bienali'nde. Eser bienalin ana bölümünde sergilenecek. Sabancı Ailesi'nin, Sakıp Sabancı'nın ölümünün 10 yılında onu anmak için Kutluğ Ataman'a sipariş ettiği eser, geçen yıl Sakıp Sabancı Müzesi'nde sergilenmişti. Eser sipariş edildiğinde Kutluğ Ataman her ne kadar Sakıp Bey'i tanımadığını için önceleri çekimser kalsa da sonra eseri yaptı. Ataman, eserinde önce insan anlayışından yola çıkarak, Sakıp Bey'i, yaşamı boyunca hayatına dokunduğu binlerce insanın fotoğraflarıyla portreledi. Türkiye'deki portre geleneğinin oldukça dışında bir çalışma vardı ortada. Ama yenilikçiydi! Eser Türkiye'de ilk sergilendiğinde, 'sipariş eser-sanatçı' ilişkisi üzerine kimi tartışmalar yaşandı. "Burjuvaziden çok çektim" diyen Ataman'ın, Türkiye'nin renkli kişiliğiyle çok sevdiği bir burjuvasının portresini yapması da bir çelişki olarak algılandı. Ataman'ın eserinin Venedik Bienali'ne davet edilmesi bu tartışmaları gölgelemiş görünüyor. Ataman Venedik'e gitmeden önce Pazar SABAH'a konuştu. Hem Sakıp Sabancı Portresi'ni anlattı hem de eleştirilere cevap verdi. Türkiye'deki burjuvazinin durumu anlattı. Ayrıca memlekette yaşanan değişimi, sanat dünyasının durumunu yorumladı...

- Sakıp Sabancı ile ilgili bu işinize sizin başta temkinli yaklaştığınızı biliyoruz. Sonra işi kabul edip yapmaya başladığınız zaman birtakım tepkiler oldu size karşı. İş ortaya çıkınca da sipariş olması nedeniyle tartışma ve eleştirilere konu oldu. Ama son tahlilde iş, Venedik Bienali'ne seçildi. Tüm bu süreci gözden geçirince ne düşünüyorsunuz?

- Bu süreç boyunca ben ve ekibim zaten çok meşguldük. Hem bu eseri ortaya çıkartmak için, hem de Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nün yeni sinema projeleri üzerinde çalışıyor, yeni ekibimizi kuruyorduk. Beyoğlu'nda başlattığımız yeni sanat mekanımız Gündüz Güzeli'nin hazırlık süreci de devam ediyordu, neyse ki o da tamamlandı. Eserleri ortaya çıkarttığımız vakit bunların toplumda olumlu veya olumsuz ses çıkartması, tartışmalara yol açması, bizim üretimimizin ortak özelliği. Bazen yapılmamışı yaptığımız için, bazen tabuları sorguladığımızdan, bazen varolan sistemleri rahatsız ettiğimizden, geçmişte ne yaptıysak homurdanmalar, hırlamalar hep oldu. Eskimiş yapıların üzerine gittiğinizde, rahatsızlık verdiğinizde bu hep böyle olur. Eğer bu olmasaydı zaten işimizi doğru yaptığımızdan kendimiz şüphe ederdik. Ellerimizde kazmalar, yerin altında yeni tüneller açan, yeni doğrulara ulaşmaya çalışan bir ekibiz. Mutlaka grizu patlamaları olacaktır. Ama biz Saatleri Ayarlama Enstitüsü olarak durmamaya kararlıyız. Böyle olduğumuz için de sonuç alıyoruz.

- Sabancılardan ilk sipariş geldiği zaman Sakıp Bey'i tanımadığınızı söyleyip projeye pek sıcak bakmadığınızı söylemiştiniz. İşi bitirdiğiniz de Sakıp Bey'le ilgili bir fikriyatınız oluştu mu? Nasıl biriymiş?

- Sizler ne kadar biliyor tanıyorsanız ben de o kadar tanıyorum. Eserimin gerçek konusu Sabancı'yı Sabancı yapan 10 binlerdir.

- "Burjuvaziden çok çektim" demiştiniz bir söyleşinizde. Ama Türkiye'nin önemli bir burjuvasının portresini yaptınız. Bu bir çelişki gibi algılanıyor. Tam olarak Türk burjuvazisi ile ilgili itiraz noktanız nedir?

- Sakıp Bey kendi ülkesinde bir sömürge valisinin Londra'daki hayatını özleyen kızı edasıyla burnunda kolonyalı mendille dolaşmış bir adam değil, senin benim gibi bir adam. Zamanla toplumda önemli sorumluluklar almış ama geldiği yeri unutmamış. Benim itirazım yıllarca burjuva taklidi yapmış oligarşik yapıyadır. Şükürler olsun ki gün geçtikçe toplum onlara hadlerini daha fazla bildiriyor ve terbiyeleri hepimizin gözleri önünde veriliyor. Yeni bir burjuvazi de onların yanında beliriyor. Bu süreç ne kadar devam eder, geriler mi, ilerler mi bunu bilemiyoruz. Süzülme, damıtılma, bunlar zaman alacak süreçler. Ama er veya geç her şehrimizde önemli aileler tekrar belirecek ve toplumsal görevlerini sırtlanacaklar.

- Türkiye'deki burjuvazi sınıfının yapısı da değişiyor. Bu değişimi nasıl değerlendiriyorsunuz?

- Yerel zengin sınıfların ortaya çıkması, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi zaman içinde o sınıflara kendi alanlarında bir dizi sosyal sorumluluklar da yükleyecek, bu da devletin rolünü azaltacaktır. Bu süreç bu şekilde devam ederse, demokrasimiz de güçlenir. Orta sınıfın güçlenmesi, çevre, sağlık, eğitim, insan haklarından tutun da güvenliğe kadar her alanda bürokrasinin görev alanını daraltır. Esas soru, bu hedefe ne kadar zamanda varacağımızdır.

TÜRKİYELİ OLALIM BU BİZE YETER

- Bir ayağınız İstanbul'da, bir ayağınız memleketiniz Erzincan'da, bir ayağınız da yurtdışında, içerden Doğu-Batı hattından bakınca ve dışarıdan bakınca Türkiye nasıl bir ülke olarak görünüyor?

- Batı'dan doğru bakışa gerekli eleştirilerimi hep yaptım. İki boyutlu, yüzüstü düşmeye mahkum, çoğunlukla iyi niyetli ama son tahlilde oryantalist ve sömürgeci kökenli bir bakış bu. Bir de esasen Turkiye'yi anlayıp gene de Batı'nın önyargılarına hizmet eden, dolayısıyla bu önyargıları güçlendiren bir yerel kültür endüstrisi var. Bu ikisinin alışverişinden zehir fışkırıyor. Bunu kırmak için özel bir çaba harcamaya gerek yok aslında. Kendimiz olmamız yeterli. Bunu yaparken milliyetçi olmak, yerel olmak, ulusalcı olmak gerekmiyor. Türkiyeli olalım bu hepimize yeter. Kürt olmak, Türk olmak, kadın, eşcinsel olmak tek başına o kadar da özel bir durum değil artık. Özel olan hep beraber olabiliyor muyuz, bunu başarmak.

- Türkiye seçim atmosferine girdi, sizce 8 Haziran'da Türkiye nasıl bir güne uyanacak?

- Ben bu seçimi Cumhuriyet'in belki de en önemli seçimi olarak görüyorum. Vesayetçi cunta anayasasından kurtulmak ve tam demokratik bir anayasaya kavuşmak benim için milli mücadeleye eşit değerde.

SANAT DÜNYASININ BALONU PATLADI

- Son yıllarda çağdaş sanat, özel bir ilginin odağında. Yeni sanatçılar ortaya çıkıyor, galeriler açılıyor... Kimine göre sanatta beklenen üretim patlaması yaşanıyor. Kimine göre ise aslında bir balon piyasa oluşmuş durumda. Tam olarak neyi yaşıyoruz?

- Son üç yıldır benim gördüğüm galerilerin kapandığı, güncel sanatın salt satış odaklı obje üretimine dönüştüğü ve zaten kapalı devre devam ettirilmeye çalışılmış ve adına "sanat dünyamız" dedikleri balon piyasanın patlamış olduğudur. Entelektüel üretim uzun süredir zaten sekteye uğramıştı. Balon patlarken maalesef yanında önemli kurum, sanatçı ve küratörleri de patlattı. Yerine gelmesi beklenen kurumlar da gene eski dile göre kurgulandığından eskinin eksiklikleri ve işlevsizliğini beraberinde getirmeye devam edecek. Oysa dünya o dilin eskidiğinin farkına vardı ve hızla değişiyor. Türkiye'deyse henüz bu dili bu coğrafyaya çevirecek sanatçı ya da kurum yok.

- Buradan düze çıkılır mı?

-Ben yeni bir dilin ortaya çıkacağını düşünüyorum. Bu, güncel sanat ya da çağdaş sanat denilen, artık kemikleşmiş ve bir dile dönüşmüş sanatın da topyekün sorgulanıp değişeceği bir sanat pratiği olacak gibi hissediyorum. Koleksiyonlar, müzeler, küratörler, sanatçılar, tüm sistem sorgulanıyor. Tüm ezberler bozulacak. İç mekana doğru ilerleyecek, içi sorgulayacak ve dışavuracak yeni romantik ama çok politik bir sürece gireceğiz. Toplumsal alışılageldik genel siyasi doğrular üzerinden değil, bireylerin çeşitliliği üzerinden ilerleyeceğiz gibi hissediyorum. Kimlik politikalarının kazanımları artık sıradanlaşacak, daha genel üzerinden insanlığın ortak iç dünyası üzerinden konuşacağız sanki. Bir içe kapanma üzerinden paradoksal ortak bir konuşma alanı yaratılacak gibi hissediyorum. İç dünyamızın sosyal mekana dönüşeceğini, sinemanın da sanatın yanında çok önemli rol oynayacağını hissediyorum. Terk edilmiş dallar olan tiyatro, resim, heykel, şiir ve edebiyat yeniden ziyaret edilecek ve bizleri yeniden ziyaret edecekler ama yeni form ve dillerde. Hem Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde hem de Gündüz Güzeli'nde biz bunun üzerine kafa yoruyor, Türkiye'den bu yeni dile nasıl katkıda bulunuruz, hatta nasıl yönlendiririz diye düşünüyor ve çalışıyoruz.

TÜRKİYE'NİN ESKİ HALİ BOZUK, ANTİDEMOKRATİKTİ

- Türkiye bir değişim sürecinde ve siz bu değişimi destekliyorsunuz ve bu konuda görüşlerinizi paylaşma noktasında bir sakınca görmüyorsunuz. Bu tür görüşlerinizi açıkladığınız zaman gelen tepkiler sonrasında neler hissediyorsunuz?

- Eğer Türkiye'nin mutlaka değişmesi gerektiğine inanıyorsak, o zaman değişmekten korkan insanların varlığından yakınamayız. Çünkü zaten değişimi istememizin en önemli nedeni, Türkiye'deki sistemin değişmekten korkan bu bireyleri yaratmış arkaik ve faşist bir sistem olduğundandır. Bu sistemin sonucu olan bireylere kızmamamız, bilakis onlara yardımcı olmamız gerekir. Tabii ki edepsizleşmedikleri ve faşistleşmedikleri sürece bu böyle olmalı. Onları anlamamız ve yardımcı olmamız gerekiyor. Fobik ve korkak bireyler en kolay faşistleşebilen bireylerdir. Türkiye'nin eski hali son derece köhne, bozuk, antidemokratik bir yapıydı. Bu karanlık rejimin kodlamış olduğu insanların bugün kapı aralandığında yaşadıkları korku ve paniği anlamak, onlara anlayış göstermek zorundayız. Bu bir süreç. Uzun süre karanlığa hapsedilmişseniz, en ufak bir ışık sızıntısı bile gözlerinizi kamaştırır ve rahatsız eder. Yeniyi topyekün reddetmek, yeninin inşasında söz sahibi olmanızı da engeller. Halbuki eğer topyekün reddetmeyip yapıcı eleştiriyle katılırsanız, geleceğin inşasında sizin de söz hakkınız olur. Bunun olmazsa olmazı yeni paradigmayı anlamaktır. Yoksa tarih sizi tasfiye eder.

28 ŞUBAT'I BÜTÜN DÜNYAYA ANLATMAK İSTİYORUM

- 28 Şubat döneminde geçen Hilal, Feza ve diğer Gezegenler adlı yeni film senaryonuz da Cannes Film Festivali'nde yapılan L'Atelier du Cannes'a bütün dünyadan seçilen 15 projeden biri olarak proje geliştirme aşamasında davet edildi diye duyduk, doğru mu?

- Bu davet geldiğinde biz de şaşırdık. Cannes'ın antenleri çok güçlü ve çok önceden duyum alabiliyorlar. Venedik Bienali'nden bir hafta sonra Cannes'a gidip projeyi kilitlemeye çalışacağız. Mayıs ayı çok sıcak geçecek. 28 Şubat'ta çekilenlere rağmen amacımız herkes için eğlenceli bir film yapmak. Mağduriyet üzerine değil, mücadeleci ve her şeye rağmen hayata olumlu bakmak üzerine bir hikayemiz var. En kısa zamanda bu hikayeyi bütün dünyaya anlatabilmek istiyoruz.

- Sanat yaşamınızı düşününce yaptığınız işler tartışılıyor ama sonrasında siz de sürekli yaftalanıyorsunuz. Nedir bu durum, sanatçının çaresizliği ve kaderi mi yoksa zihinsel bir karmaşanın içinde miyiz?

- Bilmem. Geçenlerde gene bir tanesi sokakta parmağını suratıma sallayarak "Senin hakkında bildiri yayınlıyoruz, herkes imzalayacak" diye çıktı geldi. Dedim ki, bana da getir. Ben de imzalamak istiyorum. Galiba vazgeçtiler. Ben sadece gülüyorum artık.

TERBİYENİZLE MUHALEFET YAPABİLİRSİNİZ

- İşlerinizi yaparken çok sesliliğe özel önem verdiğinizi biliyoruz. Peki bu çok seslilik meselesini ülke olarak çözdük diyebilir miyiz? Çünkü en ufak bir konuda bile tartışma yaşayıp duruyoruz. Böyle durumda aklıma hep sizin Kıbrıs'taki bölünmüşlüğü anlatan '1+1=1' işiniz geliyor.

- Şu an siyasette en büyük sorun da bu değil mi? Eski paradigmayı savunmak hâlâ muhalefet zannediliyor. Oysa yeni paradigma içerisinde yeni demokratik ve yapıcı eleştiri yapan bir muhalefete ihtiyaç var. Terbiyenizle, edebinizle, bilginizle, birikiminizle ve en önemlisi şiddeti savunmadan muhalefet yapabilirsiniz ve doğrusu da budur. Şu an için bu yok. Ama er ya da geç yeni paradigma kendi muhalefetini de yaratacaktır.

- Türkiye'yi anlatan bir eser yapmak isteseydiniz, ana fikri ne olurdu?

- Ben Türkiye'yi bir yanardağa benzetiyorum. Taşların henüz oturmamış olduğu, hâlâ sıcak taşların gökyüzünden düştüğü bir yanardağ. Bizler de bu taşları ellerimiz yana yana işleyip yeni bir yapı oluşturmaya çalışıyoruz sanki. Sanat da bu yeni dönemde, böyle yanan bir dünyada birey nedir, o bireyin dünyası nedir, dünyalarımız ne şekilde örtüşür gibi sorulara bakacak herhalde.

TÜM ESERLERİMİ YAKTIM

- İstanbul Art News'e verdiğiniz söyleşide "Bir gün iki saat içinde sanatçı kariyerimi bitirdim. Kızılkayalar'a gidip ıslak hamburger yedim" diyorsunuz. Neden böyle bir karar aldınız, bu karar size nasıl bir 'özgürlük' alanı tanıdı?

- Benim için Venedik önemli değil. Benim için önemli olan bienalin küratörü Okwui Enwezor. Okwui gerçek bir mimar. Var olan yapıları sürekli sorguluyor ve yeni inşa önermeleri yapıyor. Takip eden, dolayısıyla taklit eden bir küratör değil. Her zaman yeninin peşinde. Benim sanatta ilkokul öğretmenim Semiha Berksoy'dur. Kendini yakıp küllerinden tekrar canlanma metaforu üzerinden konuşur. Kızılkayalar'a gittiğim gün, ben bir şey daha yaptım. Semiha da dahil tüm eserlerimin DVD'lerini mikrodalgaya koyup erittim. Bütün bunlardan bir tek heykel yaptım. Yeni olana öyle kolay kolay, sadece fikir beyan ederek yürüyemezsiniz. Günün sonunda yeni dediğiniz şey yaratılmayı size şart koyar. Önce geçmişinizi yakacaksınız ki bir daha geriye dönmek isteseniz bile gidecek yeriniz olmasın. Semiha'nın dediği gibi sanat her şeyden önce cesaret ister.

- Şimdi sanat dünyasının en gözde yeri Venedik Bienali'ndesiniz. Sanat defterinizi anladığım tam olarak kapatmadınız. Daha doğrusu siz kapatsanız da o defteri sanat dünyası peşinizi bırakmıyor. Lakin farklı bir yol çizecek gibisiniz. Nasıl bir yol olacak bu?

- Yeni sahneler inşa ediyoruz ve bu sahneler üzerinden yeni bir dil yaratacağız gibi. Yeni dil, özellikle şimdiye kadar eski dil ve gramer üzerinden konuşmakta direnen sanatçılar için büyük bir soruna dönüşecek gibi. Dünyayı hâlâ eski paradigmalar, işlevini yitirmiş dikotomiler üzerinden okumakta son derece kararlılar. Bu tutuculuk korkarım onları tedavülden kaldırdı. Değişen sadece Türkiye değil, bütün dünya. Bu arada, Batı yok oluyor, güç kaybediyor diyen diğer başka bir kesimi de uyarmak isterim: Batının güç filan kaybettiği yok. Batı da her yer gibi değişiyor ve aynı Türkiye'de olduğu gibi kendini yeniden tanımlıyor ve yaratıyor.