CHUR, İsviçre - İsviçre'nin doğusunda yaşayan insanlar, dilin kalbe mi yoksa cüzdana mı hitap etmesi gerektiğini çözmeye çalışıyor. Grisons veya Graubünden olarak bilinen Alp Dağları'nın eteğindeki bu bölgede yerli dil Romanş konusundaki fikirler, sokakta kiminle konuştuğunuza bağlı olarak değişiyor. Bu keskin bir eleştiri veya destek arasında değişiyor. Burada, 18 yıldır Romanşça ve Almanca kitapların satıldığı bir kitapevinin sahibi Elisabeth Maranta, "Buradaki insanlar Romanşçanın öldüğünü söylediği zaman cevabım, 'Bazı günler sadece Romanşça kitap sattığım günler var' oluyor" şeklinde konuşuyor. Alman asıllı Maranta, Chur'a 38 yıl önce kocasıyla gelmiş ama Romanşça bilmiyor. Romanşçanın coşkulu bir destekleyicisi olmasına rağmen geleceğinden umutsuz. Romanş dilinde sattığı kitapların çoğunun neden şiir kitabı olduğu sorulduğunda derin derin düşünüyor: ve "Hasta ölürken sadece şiir yazar" diye cevap veriyor. Romanşça, Roma İmparatorluğu'nun en parlak döneminde bu dağlık vadide konuşulan Latince soyundan geliyor. Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca gibi Latin kökeni var. 19'uncu yüzyılda bölgedeki keşişler bu dil için bir yazı dili geliştirdi. Buradaki vadiler de Romanş dilinde kendi yazarlarını yetiştiriyor. Romanş her zaman bölgesel bir dil oldu. 19'uncu yüzyılın başlarında Romanşça konuşanların oranı zirveye ulaşıp İsviçre nüfusunun yüzde 2,2'sini oluşturmuştu. Ancak o zamanlar tabii ki İsviçre'nin nüfusu, bugünkünden çok daha az sadece 1,6 milyondu. Bugün nüfusun sadece yüzde biri, yaklaşık 60 bin kişi Romanşça konuşuyor. Yirmi yıl öncesine kadar Romanşça fakir insanlarının bir lehçesi olarak görülüyordu. Ama bugün devlet destekli yardım programları sayesinde zayıf bir yeniden doğuş yaşıyor. İsviçre Romanşçayı 1996'da resmi dil ilan etti. Yine de ülkenin diğer resmi dilleri Almanca, Fransızca, İtalyanca ile karşılaştırıldığında kısıtlı bir statüsü var. Ayrıca dilin tanıtımı için yılda 4 milyon dolar harcanıyor. Kuzeyde, Ren Vadisi'ne yakın Trun köyünden Fritz Wyss, Romanşçanın bir hayranı. Halkın neredeyse yüzde 90'ının Romanşça konuştuğu Trun'da bir kasap dükkânı işleten 51 yaşındaki Wyss, "Bunu bir avantaj olarak görüyorum" diyor. Dükkândaki ürünlerin etiketleri Almanca ve Romanşça. Tıp ve araştırma donanımlarında uzmanlaşmış bir Amerikan şirketi Hamilton Bonaduz'un İsviçre şubesinin başındaki Andreas Wielan, Romanş ve hatta İtalyancanın artık hiçbir öneminin kalmadığını söylüyor. Ağustos ayında Romanşça üzerine bir konferansa davet alınca, gitmeyi reddedip organizatörlere bir mektup yazmış: "Romanşça ve İtalyancanın kültürel ve siyasal olarak büyük bir değeri olabilir ama bizim ihracata dayalı ekonomimiz için önemli değiller. Bu diller daha ziyade folklor kategorisinde görülmelidir."
