Bozkır Arslanı Celaleddin, ATV ekranlarında yayın hayatına başlıyor. Harezmşah devletinin unutulmaz hükümdarı Celaleddin Harzemşah ile Moğol İmparatoru Cengiz Han arasındaki mücadeleyi konu edinen dizi, bu sezonun en iddialı yapımları arasında gösteriliyor. Bu yönde, diziyle beraber tarihteki birçok olay, kişi ve durum hakkındaki araştırmalar da yoğunluk kazandı. Harzemşah isminin anlamı da bunlar arasında bulunuyor. Peki, Harzemşah ne demek, anlamı nedir? İşte, Harzemşah ne demek ve anlamı nedir sorususun yanıtı
İslâm öncesi dönemden itibaren Hârizm'e hâkim olan vali, emîr ve hükümdarlar "hârizmşah" (harzemşah) unvanını kullanmışlardır.
HARZEMŞAHLAR TARİHİ
Çok geniş bir sahada hâkimiyet tesis ederek büyük bir devlet haline gelen Hârizmşahlar'dan önce Hârizm bölgesinde aynı adla hüküm sürmüş üç hânedan daha vardır. Bunlar, Pers İmparatorluğu yıllarından başlayıp 995'e kadar devam eden Afrigoğulları, 995-1017 yılları arasında bölgeye hâkim olan Me'mûnîler ve Sultan Mahmûd-ı Gaznevî'nin Altuntaş el-Hâcib'i Hârizmşah unvanıyla buraya vali tayin ettiği 1017'den 1041 yılına kadar hüküm süren Altuntaşoğulları'dır. Dandanakan Savaşı'ndan (1040) sonra Cend Emîri Şah Melik tarafından Hârizm'den uzaklaştırılan Altuntaşoğulları Horasan'a giderek Selçuklular'a sığınmışlar, ancak umdukları ilgiyi bulamayıp dağılmışlardır. Tuğrul Bey zamanında Selçuklu hâkimiyetine giren Hârizm'i, Sultan Alparslan 1065'te çıktığı Mangışlak seferinden sonra oğlu Ayaz'a vermişse de (1066) burası Alparslan ve Melikşah dönemlerinde muhtemelen mahallî reisler arasından seçilen valiler tarafından idare edilmiştir.
Sultan Melikşah, Hârizm gelirlerinin tasarruf yetkisini taştdârı Anuş Tegin Garçeî'ye verdi; ancak Anuş Tegin vali sıfatını haiz olduğu halde Hârizm'in idaresi fiilen Kıpçak Türkleri'nden Hârizmşah Ekinci (İlkinci) b. Koçkar'ın elindeydi. Taht kavgaları sırasında Sultan Berkyaruk'un yardıma çağırdığı Ekinci 10.000 süvariyle Horasan istikametinde yola çıktı; fakat 300 seçme atlısıyla beraber Merv'e geldiğinde gece eğlenirken devrin güçlü emîrlerinden Kodan ve Yaruktaş tarafından öldürülüp kuvvetleri dağıtıldı (490/1097). Bunun üzerine Berkyaruk, Horasan valiliğine getirdiği Habeşî b. Altuntak'ı Kodan ve Yaruktaş'ı te'dip etmek üzere görevlendirdi. Habeşî b. Altuntak görevini başarıyla yerine getirip Taştdâr Anuş Tegin'in oğlu Kutbüddin Muhammed'i Hârizm valisi tayin etti. Böylece Hârizmşahlar hânedanı kurulmuş oldu (490/1097). Selçuklular adına bölgeyi fiilen idare eden ilk Hârizmşah Kutbüddin Muhammed'dir. Hârizmşahlar sülâlesinin atası Anuş Tegin'in Türk olduğunda şüphe yoktur; ancak hangi boya mensup bulunduğu tesbit edilememiştir (Kafesoğlu, s. 39 vd.).
İsyan eden Horasan Valisi Habeşî b. Altuntak'ın öldürülmesinden sonra Horasan'a tamamen hâkim olan Sultan Sencer, Kutbüddin Muhammed'i Hârizm'deki görevinde bıraktı. Kutbüddin Hârizmşah babasının sağlığında Merv'de iyi tahsil görmüş, siyaset usullerini öğrenmiş, yetenekli ve âdil bir idareci, ilim ve dinin hâmisi aydın bir şahsiyetti; idareciliği sırasında (1097-1128) Selçuklu sultanlarının emirlerine harfiyen uymuştur. Her yıl kendisi veya büyük oğlu Alâeddin Atsız, Sultan Sencer'in sarayına giderek vergi ve hediyelerini takdim ederlerdi. Müsbet icraatı ile Hârizm'de mevkiini sağlamlaştırıp nüfuz ve otoritesini arttırmış, böylece sülâlesinin gelecekteki faaliyetine zemin hazırlamıştır. Adına yazılmış olan bazı eserlerde "Kutbü'd-dîn ve'd-dünyâ, Ebü'l-feth, Muînü emîri'l-mü'minîn" lakaplarıyla anılması onun kudret ve nüfuzunu göstermektedir. Ölümü üzerine Sultan Sencer bir menşurla oğlu Atsız'ı Hârizmşah tayin etti. Atsız (1128-1156) ilk zamanlarında Sencer'e sadâkatle hizmet etti ve onun seferlerine katıldı. Fakat bir yandan da Cend ve Mangışlak gibi stratejik önemi büyük bölgeleri zaptederek politik nüfuzunu Seyhun'un ilerisine yaymaktan geri kalmadı. Sencer, Atsız'ın genişleme siyasetinden ve ele geçirdiği yerlerde müslümanların kanını dökmesinden rahatsız oldu ve onu cezalandırmak istedi. Bunun üzerine Atsız istiklâlini ilân etti; Sencer de Belh'ten Hârizm'e yürüdü ve önemli bir kısmı müslüman olmayan Türkler'den meydana gelen Atsız'ın ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı (1138). Daha sonra da fırsat buldukça isyan eden Atsız, Sencer'in Oğuzlar'ın elinde esir olduğu yıllarda (1153-1156) onun haklarını korumaya çalışan sadık bir tâbi rolünde idi. Atsız'ın ölümü üzerine yerine oğlu İlarslan geçti (1156-1172) ve hârizmşahlığı Sencer tarafından tasdik edildi. Sencer 1157'de ölünce Doğu İran'ın en kudretli hükümdarı haline gelen İlarslan, Karahıtaylar'ın hücumlarına karşı koyduysa da onlara vergi vermekten kurtulamadı. Bu arada Irak Selçukluları ile de dostane münasebetler kurdu.
İlarslan'ın arkasından veliaht seçtiği küçük oğlu Sultanşah hükümdar oldu (1172); fakat ağabeyi Alâeddin Muhammed Tekiş Karahıtaylar'la anlaşarak onunla mücadeleye girişti. Alâeddin, kardeşinin Selçuklu emîri Müeyyed Ay-aba'nın yanına kaçması üzerine kolayca tahtı ele geçirdi. Bu sırada Müeyyed Ay-aba, Sultanşah'ın ve annesinin tahrikiyle Tekiş'in üzerine yürüdü, ancak yapılan savaşta mağlûp oldu ve öldürüldü (1174). Gurlular'a sığınan Sultanşah ise daha sonra Karahıtaylar'ın yardımı ile Merv ve Tûs şehirlerinde bir emirlik kurdu. Bâvendîler'in hâkimiyetindeki Taberistan'a akınlar düzenleyen ve Bistâm, Damgan gibi vilâyetleri ele geçiren Tekiş, Sultanşah'ın ölümünden (1193) sonra nüfuzunu Doğu İran'da da hissettirmeye başladı ve Batı İran'ın işlerine karışma imkânı buldu. 1194'te Rey civarındaki savaşta II. Tuğrul'u yenerek Irak Selçukluları'na son verip İran ve Irâk-ı Acem'de hâkimiyeti ele geçirdi. Böylece Hârizmşahlar, Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun siyasî vârisi olma yolunda önemli bir mesafe katetmiş oldular. Hârizmşahlar'ın en büyük şahsiyetlerinden biri olan Tekiş bu tarihten itibaren sultan unvanını kullanmaya başladı. Bu durumu kabullenemeyen Halife Nâsır-Lidînillâh Irak'ın bir kısmını kendi idaresine almak için Tekiş ile çatıştıysa da başarılı olamadı.
1172'den 1200'e kadar hüküm süren Tekiş'in yerine geçen oğlu Alâeddin Muhammed (1200-1220), önce Gurlu sultanları Şehâbeddin Muizzüddin ve Gıyâseddin Şemseddin ile mücadeleye girdi. Merv ve Tûs'u zapteden Gurlular Horasan'ı ele geçirmek istiyorlardı. Alâeddin Nîşâbur, Merv ve Serahs'ı zaptetti (1204). Bu sırada Şehâbeddin büyük bir ordu ile Hârizm'e geldi ve Karasu'da Hârizm ordusunu yenerek başşehir Gürgenç'i kuşattı; ancak Alâeddin'in yardım istediği Karahıtaylar'ın ordusu gelince geri çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine kuvvetler dengesinin Karahıtaylar lehine bozulması ihtimalini düşünen Alâeddin, Şehâbeddin'e elçi yollayarak dostane münasebetler kurdu. Onun amacı, âdeta vasalları haline geldiği Karahıtaylar'ın nüfuzunu kırıp onları Mâverâünnehir'den atmaktı. Sonuçta bunu başardı ve Buhara'yı zaptetti (1207); daha sonra da İlâmış sahrasında Karahıtay ordusunu tekrar yenerek Endican ve çevresine hâkim oldu (1210). Aynı yıl Bâvendîler'in Taberistan'daki (Mâzenderan) hâkimiyetlerine son verdi, iki yıl sonra da kızının isteğiyle damadı Semerkant Sultanı Osman'ı öldürterek Batı Karahanlılar'ı tarih sahnesinden sildi. Bu sırada bazı Moğol kabileleri, Cengiz Han'ın baskısı ile Karahıtaylar'ın topraklarına girdiler. Bundan faydalanan Alâeddin Muhammed Mâverâünnehir'e kesin olarak yerleşti. Ancak Nayman Hükümdarı Küçlüğ Han'ın Doğu Türkistan müslümanlarına yaptığı zulmü durduramadı. Bu sebeple 1214'e kadar Küçlüğ'ün muhtemel taarruzuna karşı yaz mevsiminde Semerkant'ta bulunmak mecburiyetini hissetti; bu arada da Kıpçak bozkırlarındaki göçebe Kıpçaklar üzerine başarılı seferler yapıp Sığnak'ı topraklarına kattı (1215). Aynı yıl Gazne'yi aldı ve oğlu Celâleddin'e verdi; ayrıca Fars Atabegi Sa'd b. Zengî ile Azerbaycan Atabegi Özbek'i yenerek itaatlerini sağladı. Böylece Hârizmşahlar, Siriderya boylarından Irâk-ı Arab'a kadar uzanan çok geniş bir sahada hâkimiyet kurmuş oldular. Alâeddin Muhammed, Büyük Selçuklu sultanları gibi İslâm dünyasının önderi olma yolunda gayret sarfettiyse de bir sonuca ulaşamadı. Ulemâdan fetva alarak, rakiplerini öldürtmek için İsmâilî fedaileri kullanmaktan çekinmeyen Halife Nâsır-Lidînillâh'ın ismini hutbeden çıkarttı ve Seyyid Tirmizî'nin halifeliğini ilân etti. Böylece Bağdat'a karşı girişeceği askerî harekâta meşrû bir zemin hazırlamış oluyordu; fakat ordusu başarı kazanamadı.
450 kişilik bir Moğol kervanının Otrar'da öldürülmesi üzerine Cengiz Han suçluların teslimini ve malların tazminini istedi; Alâeddin bu teklifi reddettiği gibi gönderilen elçileri de öldürttü (1218). Bunun üzerine Moğol orduları 1219 yılının sonlarına doğru Hârizmşahlar'ın topraklarına girdi. Mâverâünnehir'in müstahkem mevkileri birer birer düşerken karşı koyan yerler korkunç katliamlara mâruz bırakıldı; Otrar, Sığnak, Hucend gibi Buhara ve Semerkant da Moğollar'ın eline geçti. Mâverâünnehir'in en kuvvetli savunma merkezi olan Semerkant'ın zaptından sonra Cengiz, ordusunu kollara ayırarak bunları imparatorluğa tâbi vilâyetlerin zaptı ile görevlendirdi (1220). Otrar hadisesi, Hârizmşahlar'ı beklenmedik biçimde ve çok kısa sürede inkıraza sürüklemekle kalmamış, yüz binlerce müslümanın ölümüne, şehirlerin yakılıp yıkılmasına da sebep olmuştur. Eğer bu katliam vuku bulmasaydı Küçlüğ ile mücadelesini bitirmemiş, Çin ve Tangut harekâtını tamamlamamış olan Moğollar'ın, dışarıdan sağlam bir devlet intibaı bırakan Hârizmşahlar'a hücum etmeleri beklenemezdi. Nitekim Cengiz 1219 yılını askerî hazırlıklarını tamamlamak için geçirmiş ve ancak bundan sonra faaliyete geçmiştir. Moğollar'ın yaklaşması üzerine Tûs'a kaçan Alâeddin Muhammed, Devletâbâd civarındaki savaşta canını zor kurtardı ve Mâzenderan yoluyla gittiği Hazar denizinin güneydoğu sahillerine yakın Âbeskûn adalarından birine sığındı; orada hastalanarak öldü (Şevval 617 / Aralık 1220).
Alâeddin Muhammed, ölümünden birkaç gün önce oğulları Celâleddin, Aksultan (Ak-Şah) ve Kutbüddin Uzlagşah'ı çağırtarak hânedanın sarsılan temellerinin yıkılmak üzere olduğunu ve Uzlagşah'ın yerine Celâleddin'i kendine veliaht tayin ettiğini söyledi; arkasından da herkesin onun bayrağı altında toplanmasını vasiyet edip kendi kılıcını ona kuşattı. Bunun üzerine Celâleddin, Âbeskûn adalarından kardeşleriyle Gürgenç'e hareket etti. Ancak Uzlagşah'ın emrindeki kumandanların menfi faaliyetlerini haber aldı ve Horasan'ın dağlık bölgelerine çekilmeyi uygun buldu. Moğol baskısı sebebiyle Hârizm'i terkeden Aksultan ve Uzlagşah ise Horasan'a geçtiler; fakat Moğollar'la meydana gelen bir çarpışmada öldüler. Bu sırada Nîşâbur'a gelen Celâleddin burada Zevzen civarındaki bir kaleye, oradan da Gazne'ye gitti (Muharrem 618 / Mart 1221). Başsız kalan idare merkezi Gürgenç'i Humârtegin adlı bir kumandan 90.000 kişilik ordusuyla savunduysa da şehir dört aylık bir kuşatmanın ardından Moğol kuvvetlerinin eline düştü (Safer 618 / Nisan 1221). Celâleddin, daha sonra Moğollar'ı üst üste mağlûp etmesine rağmen 9 Şevval 618'de (26 Kasım 1221) Hindistan'a sığınmak zorunda kaldı. 1224 yılı başında buradan ayrılarak Kirman'a gitti. Bölgenin hâkimi Barak Hâcib Celâleddin'e bağlılığını bildirdi. Tebriz'de hüküm süren İldenizli Özbek b. Pehlivân da Celâleddin'in yaklaşmakta olduğunu haber alınca şehri terketti. Böylece İldenizliler'in kontrolündeki bütün topraklar Hârizmşahlar'ın eline geçti (1225). Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh, Gürcüler ve İsmâilîler'le mücadele eden Celâleddin Hârizmşah, daha sonra Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad ile de bozuştu ve 1230'da meydana gelen Yassıçimen Savaşı'nı kaybedip sığındığı Âmid'in bir dağ köyünde öldürüldü (628/1231). Böylece Türk-İslâm tarihinde önemli rol oynayan Hârizmşahlar hânedanı yıkılmış oldu.
Celâleddin Hârizmşah'ın ölümüyle başsız kalan ve büyük kabile reislerinin emrinde toplanan kalabalık birtakım Kanklı-Kıpçak kabileleri Kırhan'ı kendilerine baş seçtiler. I. Alâeddin Keykubad, Eyyûbîler'den el-Melikü'l-Eşref'in elinde bulunan Ahlat'ı zaptettikten sonra Emîr Sinâneddin Kaymaz vasıtasıyla o yöredeki Hârizmliler'i de kendi hizmetine aldı ve Erzincan, Amasya, Lârende ve Niğde'yi onların kumandanlarına iktâ etti. II. Gıyâseddin Keyhusrev devrinde Sâdeddin Köpek'in kışkırtmasıyla Hârizmliler'in büyük emîri Kırhan tutuklanarak Zamantı Kalesi'ne gönderildi; bir süre sonra da hastalanarak öldüğü söylendi. Bunu duyan Hârizmli diğer emîrler endişelenip kabileleriyle birlikte Anadolu'dan ayrılmak için harekete geçtiler. II. Gıyâseddin Keyhusrev'in onlara engel olmak için gönderdiği kuvvetler bozguna uğradı. Hârizmliler daha sonra el-Cezîre hâkimi el-Melikü's-Sâlih Eyyûb'un hizmetine girerek Diyârımudar'a yerleştiler. II. Gıyâseddin Keyhusrev, yaklaşan Moğol tehlikesi karşısında Harput'u Hârizmliler'e vererek onlarla barıştı. Daha sonra Hârizmliler Türkmenler'le beraber Halep'e hücum ettilerse de çok ağır bir bozguna uğradılar. Arkasından bu sırada Mısır tahtına geçmiş olan Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü's-Sâlih'in daveti üzerine ona katılmak için yola çıktılar. Kudüs'ü Haçlılar'ın elinden aldılar ve Filistin'e hâkim oldular (1244). el-Melikü's-Sâlih onların yardımıyla Dımaşk'ı ele geçirdi; ancak şehri yağmalamalarına izin vermeyince araları açıldı ve Humus civarında meydana gelen savaşta galip gelerek Hârizmî ordusunun büyük bir bölümünü imha etti; geri kalanlar da askerî bir kuvvet olmaktan çıktı ve böylece Hârizmliler tarih sahnesinden silindiler.