Film eleştirisi ne işe yarar?

Popüler medyada film eleştirmenlerinin de yer aldığı tartışmalara belirli aralıklarla rastlıyoruz.
Konu bazen Sİ-YAD'ın verdiği ödüller oluyor, bazense eleştirmenlerin pek beğenmediği ticari bir Türk filmi… Bu tartışmalarda şikayetçi kanattan gelen argümanlar da, eleştirmenlerden gelen savunmalar da doğruyu söylemek gerekirse büyük oranda tekrara dayanıyor.

Bir kesim sinemacı ve köşe yazarı ısrarla eleştirmenlerin ve halkın beğenisinin uyuşmadığını iddia ederken, eleştirmenler de bıkmadan usanmadan bunun doğru olmadığını ispat etmeye çalışıyor. Sadece ülkemize özgü olmayan ve aslında, sinemadan bağımsız olarak, eleştiri kurumunun tarihi kadar eski bu argümanlar en nihayetinde temeldeki daha önemli sorunların da gözden kaçmasına sebep olabiliyor. Söz konusu film gösterimden kalkınca veya ödül törenlerinin üzerinden biraz zaman geçince, yakın bir tarihte tekrar alevlenmek üzere bu tartışmaların da dumanı sönüyor ama sorunlar baki kalıyor.

Bu araştırmayı yaparken en önemli amacımız, gündemdeki herhangi bir polemiğe odaklanmadan, temeldeki sorunları ve film eleştirisi kurumunun içinde bulunduğu durumu ortaya çıkartmaktı. Elimizden geldiğince objektif olabilmek için sektörün farklı kesimlerinden ulaşabildiğimiz kişilerin sinema yazarları ve film eleştirisi üzerine görüşlerini alıp, bu röportajlardan bir yazı derlemeye karar verdik. Yapımcı, yönetmen, dağıtımcı, sinema sahibi ve festival yöneticilerinin dışında, film eleştirmenleriyle de görüştük, hal ve gidiş konusunda onların da fikirlerini aldık.

Film eleştirmeni Uğur Vardan'ın, İngiliz Sight & Sound dergisinin Ekim 2008 tarihli sayısında, derginin genel yayın yönetmeni Nick James'in kaleme aldığı Who Needs Critics? (Film Eleştirmenlerine Kimin İhtiyacı Var?) başlıklı yazıya tekrar dikkatimizi çekmesi, bu araştırmanın da başlangıç noktasına denk düşüyor. Dergimizin genel yayın yönetmeni Senem İşmen'in de Ağustos sayımızın Sinema Girişi bölümünde değindiği üzere, James bu yazıda piyasanın özellikle internetle beraber değişen koşulları ve ekonomik kriz üzerinden profesyonel film eleştirmeninin durumunu ele alıyor. Her ne kadar yazısında kendisini Birleşik Krallık'taki durumla sınırladığını ifade etse de James'in değindiği sorunlar farklı boyutlarda dünyanın dört bir yanındaki film eleştirmenlerini etkiliyor. Örneğin bu araştırmayı yaptığımız günlerde FIPRESCI (Uluslararası Film Eleştirmenleri Birliği) genel sekreteri Klaus Eder'den gelen bir e-posta duyurusu, birliğin Ekim ayı sonunda Tunus'taki Kartaca Film Festivali esnasında bir kongre düzenleyerek mesleğin geleceğini tartışacağını belirtiyordu.

Bu araştırmayı dergi sayfalarında sizinle paylaşmak istememizin nedeniyse, bir film eleştirmenin öncelikli muhatabının okuyucusu olduğunu düşünmemiz. Dolayısıyla film eleştirisi kurumunun karşı karşıya olduğu sorunların veya içinde bulunduğu açmazların da sinemaseverleri doğrudan ilgilendirdiğine inanıyoruz. Medyadaki çıkış noktası haklı veya haksız polemikler sonuca ulaşmaktan çok, sayfa doldurarak günü kurtarırken, bu tartışmalara şu veya bu şekilde maruz kalan sinemaseverlerin de daha detaylı bir araştırmayla ilgileneceklerini tahmin ediyoruz.

BİR FİLM ELEŞTİRMENİNİN GÖREVİ NEDİR?
Görüşlerini aldığımız kişilere yönelttiğimiz ilk soru; bir film eleştirmeninin görevinin ne olduğu, başka bir deyişle eleştirmenin ve yazdığı yazının neye yaradığıydı. Bu konuda gelen cevaplar sinema yazılarını iki temel gruba ayırıyor diyebiliriz: Film analizi ve tanıtım yazısı… Bu iki alan sözkonusu olduğunda ortaya çıkan önemli bir faktörse, eleştirmenin medyanın hangi alanında çalıştığı. SİYAD Yönetim Kurulu Basın Sözcüsü olan dergimiz yazarlarından Uygar Şirin, "Eğer gündelik bir gazetede yazıyorsanız ister istemez rehberlik ve tanıtım görevi öne çıkıyor. Gazetelerin beklentileri ve özellikle vizyona giren film sayısı düşünülünce başka çare yok. Fakat aylık bir dergide yazıyorsanız, elbette eğer buna isteğiniz ve bunun için gerekli donanımınız varsa, analiz de yapabilir veya sinemanın film eleştirisi dışındaki alanlarına dair makaleler de yazabilirsiniz. Akademik yayın organlarının kapsamıysa bunların ve gündemin çok dışında olabiliyor. Fakat yazılan mecrayı bir yana koyarsak, bence bir film eleştirmeninin en önemli görevi sürekli sinema üzerine düşünmek ve sinema kültürünün inşasının bir ucundan tutmaktır" diyor.

SİYAD'ın kurucusu olan ve uzun yıllar derneğin başkanlığını yürütmüş Atilla Dorsay ise "İdeal film eleştirisi sinemayı yaymayı ve sevdirmeyi hedef almalıdır. Fakat bu kör bir hayranlığı, idolleştirmeyi de gerektirmez. Sonsuz bir hoşgörüden ziyade, filmi okuyucuya açıklamak, anlaşılır kılmak ve kitleye ulaştırmak bir film eleştirmeninin öncelikli görevidir" diyerek eleştiri yazısının içeriği dışında, eleştirmenin alması gereken pozisyona dair bir saptama da yapıyor. FIPRESCI Başkan Yardımcısı Alin Taşçıyan ise Dorsay ve Şirin'in söylediklerine ek olarak, film eleştirmeninin okuyucuya "sinema dünyasında olup bitenler hakkında haber vermek ve en basit haliyle film okumaya dair kılavuzluk etmek" görevini de vurguluyor.

SİYAD başkanı Murat Özer bu işlevlerin dışında eleştirmenliğin öznel olduğu kanısında. "Bir eleştiri yazısı kaleme alırken önce kendimi tatmin etmeye, ele alınan filmle ilgili benim de okumaktan keyif alacağım bir yazı ortaya çıkartmaya çalışıyorum. Seyirciyi yönlendirmek gibi bir kaygım yok" diyor.

Uzun yıllar dergimizin genel yayın yönetmenliğini üstlenmiş, SİYAD'ın bir önceki başkanı Mehmet Açar ise yazının yayımlandığı mecradan daha önemli bir unsur olduğu kanısında; "Benim için bir film eleştirmeni gerektiğinde derinlikli bir analiz yapabilecek kadar donanımlı olmalıdır. Elbette, günlük gazete, aylık dergi, televizyon, radyo gibi alanlar sinemaya ve eleştiriye ayırdıkları alan/süre ve takipçilerinin beklentileri doğrultusunda ayrı şekilde ele alınmalı. Fakat eğer eleştirmen gerekli donanıma sahipse, kısacık bir yazıda bile tatmin edici bir derinliğe ulaşabilir."

Film eleştirmenleri kendi meslekleri üzerine konuşurken, detayda kimi farklılıklara rağmen, özellikle sinema kültürünün oluşmasına katkı, seyirciye rehberlik etme ve sinemayı sevdirme görevlerinin altını çiziyor. Yönetmen ve yapımcılarsa, şu ana kadar medyada tanıklık ettiğimiz tartışmalarda da sıklıkla gördüğümüz üzere, film eleştirmenleriyle ilgili görüş bildirirken ekseriyetle yapıcı yazılara ihtiyaç olduğundan ve eleştirilerin acımasızlığından şikayet eder. Geçmişte film eleştirmenleriyle çeşitli tartışmalar da yaşamış olan Sinan Çetin, bir kez daha bu noktaya değinerek, "Bir yönetmenin herhangi bir filmin tek bir dakikası için harcadığı emek, bir eleştirmenin tek yazısını yazarken harcadığı emekten daha değerlidir. Haliyle o yönetmenin harcadığı emeği, yaşadığı zorluğu hiç bilmeden, hiç algılayamadan yazılan yazılar çok anlamsızdır" diyor. Çetin bu argümandan yola çıkarak, sektörden gelen ve yönetmenin dertlerini bilen bir sinemacı/ eleştirmen modelinin daha isabetli saptamalar yapabileceğini vurguluyor ve "film eleştirmenleri benim için olsa da olur, olmasa da" diye ekliyor. Çetin ve başka bazı yönetmenler zaman zaman böyle söylese bile, eleştirmenler buna pek inanmıyor.
Görüş aldığımız eleştirmenlerin hemen hepsi gibi, Uğur Vardan da sinemacıların eleştirmenleri yakından takip ettiği kanısında; "Elbette ki hiçbir yönetmen filmini 'Eleştirmenler ne der sonra!' diye düşünerek çekmiyor ama eleştiri yazılarının çok önemsendiği biliniyor. 'Eleştirmenler hiç umurumda değil' diyenlerin de eleştiriden en fazla etkilenenler olduğunu bir kez daha belirteyim." Yapıcı eleştiri beklentisiyle ilgili bir yorum da daha önce kimi yazıları nedeniyle yönetmenlerin tepkisini çekmiş Tunca Arslan'dan geliyor; "Bazı yönetmen veya oyuncuların sık sık dile getirdikleri 'Eleştiriye sonuna kadar açığım, her türlü eleştiriye sonsuz saygım var ama iyi niyetli ve yapıcı olması koşuluyla… Eleştiri yıkıcı değil, yapıcı olmalıdır' türünden lafların tam bir saçmalık olduğunu önemle belirteyim. Tam tersine, eleştirinin yeri geldiğinde son derece acımasız ve yıkıcı olabilmesi gerektiğine inanıyorum."

KİME FİLM ELEŞTİRMENİ DİYEBİLİRİZ?
Sinan Çetin'in önerdiği sinemacı/eleştirmen modelinden yola çıkarak, konuyla ilgili başka önemli bir noktaya geçebiliriz; filmler üzerine yazı yazan herkes film eleştirmeni midir? İnternet, sinema yazarı meslek grupları içerisinde son yıllarda üzerine en çok tartışılan alanlardan birisi. FIPRESCI'nin bu ay düzenleyeceği kongreye ilişkin duyuruda altı çizilen konulardan birisi de şaşırtıcı olmayacak üzere internet. Dijital medya ve internetin filmlerin hem tüketim mekanı, hem de tüketim biçimini ciddi şekilde değiştirdiğini öne süren FIPRESCI, bu değişimin film eleştirisini de doğrudan etkilediği kanısında. Başka bir deyişle, amatör ve profesyonel film eleştirmenliği arasındaki sınırın ne şekilde çizilebileceği bu kongrede tartışılacak öncelikli başlıklar arasında yer alıyor.

Yağmur ve Durul Taylan, film eleştirisinin kendilerince en önemli işlevinin, izledikleri bir filmle ilgili düşünce paylaşımı olduğunu belirtiyorlar. Onlara göre, film izleme eyleminin en önemli parçalarından birisi de daha sonra film üzerine konuşmak ve tartışmak. Eleştiri yazısını da bu bağlamda önemli buluyorlar. Fakat film eleştirmenliği kurumu, sinema üzerine fikir beyan etmek için bir ehliyet olarak görüldüğünde tehlikeli olabilir diye düşünüyorlar ve kendileri için esas önemli olanın yazının içeriği olduğunu vurguluyorlar. Bu noktada internet sitelerini, okuyucu yorumlarını ve blog yazarlarını da eşit derecede önemsiyorlar. Durul Taylan ekliyor; "Profesyonel olmayan kişilerin filmler hakkında yazdığı çok iyi yazılar da olabiliyor. Hatta bazen internette yazılı basından çıkanlardan daha tatmin edici eleştirilere denk gelebiliyorsunuz."

İnternet konusunda eleştirmenlerin görüşleri de temelde farklı değil. Bu alanın sunduğu özgürlüğün ve bilgiye ulaşma imkanlarının reddedilemeyeceğini film eleştirmenleri de kabul ediyor. Basında çıkan yazıların hepsinin iyi olmadığı veya zaman zaman internette çok daha tatmin edici analizlere rastlanabildiği, bu işi profesyonel olarak yapmasa bile genel kültür açısından donanımlı kişilerin takip edilmeye değer olduğu konusunda onlar da hemfikir. Fakat özellikle vurgulanan nokta, internetteki yazı bolluğu arasında nitelikli olanı seçebilmek için, okuyucunun da benzer bir donanıma sahip olması. Alin Taşçıyan bu konuda en önemli unsurun imzanın güvenilirliği olduğuna inanıyor; "İnternetin girişi çıkışı tamamen kontrolsüz bir mecra oluşu imzaları güvensiz hale getirdi. Bazen sadece takma bir isim ardına saklanılarak yazılanları ciddiye almak mümkün değil. Halbuki yazarın kimliği ve yetkinliğine dair bir not düşülse böyle bir kaygı kalmayacak."

Görece genç kuşak film eleştirmenlerinden, Altyazı dergisi genel yayın yönetmeni Fırat Yücel de internetle ilgili vurgulanan bu avantaj ve dezavantajlar konusunda aynı görüşte. "Daha genç bir kuşaktan olsam bile, sonuçta ben de internetle büyümedim. Bu nedenle okuma alışkanlığım da internet üzerine kurulu değil, hâlâ ağırlıklı olarak basılı yazıları okumayı veya internetteki bir yazının çıktısını almayı tercih ediyorum. Fakat yeni bir sinemasever kuşağı yetiştiğini ve onların algısının internet kültürü üzerinden geliştiğini de görmezden gelemeyiz" diyor.

Atilla Dorsay da kişisel bir tercihle yazılı basını tercih ettiğini belirtirken, internet kültürü ve gazeteciliğinin hızla geliştiğini ve zamanla yazılı olana galip gelebileceğini vurguluyor ve ekliyor; "Teknolojik gelişmeleri beğensek de, beğenmesek de engelleyemeyiz."

İnternetteki amatör film eleştirilerinin mi, yoksa yazılı basındaki profesyonel örneklerin mi daha iyi olduğu tartışmasından daha önemli bir noktaysa, bunun ekonomik etkileri. En azından film eleştirmenleri için bu çok önemli bir unsur. SİYAD başkanı Murat Özer'in bu konuyla ilgili derneğe kabul edilme koşulları çerçevesindeki cevabı şöyle: "Teknolojik gelişmeleri yadsıyamayacağımız için, yakın dönemde tüzükte değişiklik yaparak dijital medyada yazan kişilerin derneğe başvuru yapmasını olası kıldık. Başvuru koşulları derneğin internet sitesinde rahatlıkla bulunabilir. Bu koşullardan önemli bir tanesi, en azından iki yıldır yazmaya devam ediyor olmak. Dolayısıyla iki yılı aşkın süredir devam eden bir bloğun yazarı elbette derneğe başvurabilir. Kabul edilip, edilmemesiyse üye takibi kurulu ve daha sonrasında yönetim kurulunun alacağı karara bağlıdır."

Özer'in belirttiğine göre, karar aşamasında en belirleyici unsur ise kişinin sinema yazarlığına devam edip etmeyeceği ve elbette sinema yazarlığının hayatında ne kadar yer işgal ettiği. Sonuçta bu bir meslek örgütü olduğu için, geçimini bütünüyle sinema yazarlığından sağlamıyorsa bile, Uygar Şirin'in deyimiyle "başvuruyu yapan kişinin bunu iş edinmiş olması" öne çıkan bir faktör oluyor.

Hem Nick James'in yazısında, hem de FIPRESCI'nin duyurusunda vurgulanan önemli bir diğer konuysa basında film eleştirisine ayrılan alanın giderek küçülmesi. Hatta ekonomik kriz sonrası küçülmelerde basın sektöründe ilk olarak gözden çıkartılanların kültür sanat servislerinde çalışanlar ve sinema yazarları olduğuna dikkat çekiliyor. Bu noktada, 'nasılsa internette ücretsiz olarak ulaşılabilen sayısız yazı varken, kim film eleştirisi okumak için para öder' gibi fikirler kadar, internetteki bloğunda yazmaktansa hiçbir ücret almadan veya çok cüzi bir telif karşılığında gazetede yazmayı kabul eden hevesli gençlerin tercih edilmesi de belirleyici oluyor.

Durum böyleyken, bu işi meslek edinmiş kişiler, yani profesyonel film eleştirmenleri kendilerini daha büyük bir tehdit altında hissedebiliyor. Uğur Vardan bir film eleştirmeninin tek bir yere yazarak geçinebilmesinin zorluğundan bahsederken, Tunca Arslan da film eleştirmeninin kazanç durumunu şöyle tanımlıyor; "Eleştirmenlik ve sinema yazarlığından kazanılan para, 'zengin etmez ama geçindirir' ile 'öldürmez ama süründürür' arasında gidip gelir."

İNSAN NEDEN SİNEMA YAZARI OLMAK İSTER?
Peki ekonomik açıdan bu zorlayıcı koşullara rağmen film eleştirmenliğine yönelik yönelik ilgi nereden kaynaklanıyor? Sinema yazarlığı, festival yöneticiliği, Eurimages temsilciliği ve film yönetmenliği gibi sektörün farklı alanlarında çalışmış Ahmet Boyacıoğlu'na göre, "Bugün bir gazete film eleştirmeni aranıyor diye ilan verse, sayısız insan başvurur. Aralarında maaşın veya telifin azlığını, hatta olmamasını önemsemeyen pek çok kişi de çıkar." Bizce bu ilginin önemli bir boyutunu elbette sinemaseverlik ve fikrini geniş bir kitleyle paylaşma arzusu oluşturuyor. Öte yandan film eleştirmenlerinin bedava film izleyen, sürekli festival bahanesiyle seyahat eden, ünlülere kolayca ulaşan kişiler olduğuna dair biraz haklı, biraz da haksız bir önyargı yok değil. Hatta sektör dışından bakan kimi kişilerin çeşitli ortamlarda film eleştirmenlerine yönelttiği tepkilerde öncelikli olarak bu gibi konuların dile getirildiğine sıklıkla şahit oluyoruz. Oysa ki, her meslek gibi film eleştirmenliğinin de acı ve tatlı yönleri var. Çok sevdiğiniz bir sanat dalıyla uğraşıyor olmanın verdiği keyif bir yana, yeri geldiğinde son derece kötü filmleri izlemek/ yazmak zorunda kalmak bunlardan sadece bir tanesi.

Elbette eklemek gerek ki, internetin sunduğu ifade özgürlüğü bir yana, yazının bir editörün denetiminden geçerek kabul edilmesi hâlâ ayrı bir saygınlık da taşıyor. Görüş aldığımız film eleştirmenlerinin hepsi, en azından dil konusundaki yetkinlikte belirli bir düzeyin korunması için bu sistemin gerekliliğinde fikir birliğine varıyor.

FİLM ELEŞTİRMENİ GİŞE ÜZERİNDE NE ÖLÇÜDE ETKİLİDİR?
Kimi yönetmenler film eleştirmenlerini ciddiye almadığını söyler, hatta Sinan Çetin varlıkları ve yokluklarının kendisi için bir fark yaratmadığını dile getirirken, ortadaki bunca polemik neden? Eleştiri, seyircinin filmle kurduğu ilişkide veya daha ekonomik bir boyuttan bakarsak, filmin gişesi üzerinde ne ölçüde etkili? FIPRESCI'nin duyurusunda eleştirmenin el üstünde tutulduğu ve kendi kitlesini yarattığı dönemin daha ziyade 60'lara ve auteur sinemasının çıkışına denk düştüğü belirtiliyor. Çoğu sinema yazarı ve sektör uzmanına göre, eleştirmenin gişeye etkisi bugün iyice azalmış durumda. Yapımcı/ dağıtımcı Ersan Çongar ve Tunç Şahin de aynı duruma dikkat çekiyor. Çongar'a göre; "Eskiden film izlemenin öncelikli yolu vizyondayken sinemaya gitmekti, bir daha nerede karşınıza çıkacağını kestirmek mümkün değildi. Bugünse bu öncelik hızla dijital medyaya, DVD'ye, internete ve hatta korsan kopyalara kayıyor. Başka bir deyişle, filmi 'elinin altında tutabilen' seyirci, onu izlemeyi sürekli erteleyebiliyor.
Dolayısıyla, onu filme yönlendiren bir eleştiri yazıysa bile, bunun etkisini doğrudan görmek mümkün olmuyor."

Mehmet Açar ise eleştirmenin etkisinin daha güçlü olduğu kanısında. "Bir filmin gişe başarısında arkadaş tavsiyesi ve pazarlama kampanyası ilk iki sırayı paylaşıyorsa, üçüncü sırada da eleştirmenler yer alır" diyor. Açar'a göre günümüzde de eleştirmenleri düzenli şekilde takip eden, karar verirken onların yazılarını dikkate alan bir sinemasever kitlesi var. Türkiye'de Batı ülkelerine oranla daha az olsa bile, bu rakamın en aşağı 30-50 bin arasında seyrettiğini düşünüyor Açar.

Taylan kardeşler ise eleştiri yazılarının gişeye doğrudan bir etkisi olmadığı ama filmin itibarı üzerinde etkili olduğu kanısında. Filmin kolektif algıda iyi veya 'kaliteli' olarak algılanmasında, eleştirmenlerin verdikleri ödüllerin veya eleştirmen görüşünün önemli rol oynadığını düşünüyorlar.

Elbette eleştirmenlerle seyircinin beğenisinin uyuşmadığına dair yaygın bir kanı olduğunu da biliyoruz. Sinan Çetin de böyle düşünenlerden: "Özellikle eski eleştirmen kuşağı neşeyi ve eğlenceyi küçümseyen ama ölümü, sıkıntıyı ve nekrofiliyi yücelten bir bunalım ve acılar sinemasını destekliyor. Bu eleştirmen kuşağı artık miadını doldurursa iyi olur."

Eleştirmenlerse bunun sadece bir önyargıdan ibaret olduğu kanısında. Atilla Dorsay, "Ben hep seyretmekten keyif aldığım filmleri savundum ve destekledim. Sinema yazarlarının beğendiği filmler elbette sıkıcı değildir" diyor ve ekliyor "Ancak eğlencenin kapsamını da tartışmak gerekir.
Bir aydın olarak ben gıdıklayarak değil, düşündürerek güldüren filmleri severim."

Öte yandan sözkonusu kanıyı haksız çıkartan örnekler de görmüyor değiliz. Örneğin tüm dünyada çok iyi hasılat yapan "Inception/Başlangıç" ağırlıklı olarak eleştirmenlerin de beğendiği bir film oldu. Keza SİYAD ödüllerinde birkaç yıl önce "Babam ve Oğlum" En İyi Film seçilmişti.

Ancak tekrar gişe başarısına dönecek olursak, Tunç Şahin bu istisnaların eleştirmenin gücü konusunda doğru örnek olmadığı kanısında; "Bu filmler zaten ya kulaktan kulağa yayılarak ya da devasa pazarlama kampanyalarıyla birer sosyal fenomene dönüşüyor. Eleştirmenlerin de beğenmiş olması gişe başarılarında ufak bir rol oynasa bile, özellikle etkili değildir" diyor. Şahin'e göre bugün eleştirmenlerin daha etkili olduğu alansa vizyon dışı filmler. Zamanında gözden kaçırılmış veya yaygın gösterime girmemiş filmlerin tekrar keşfedilmesinde film eleştirilerinin çok büyük bir rolü olduğunu belirtiyor Şahin.

Belki de merkez sinemanın dışında kalan örnekler eleştirmenin gücünü daha ciddi biçimde hissedebiliyor. Kendisi de bir film eleştirmeni olan, Bulut Film'den Nadir Öperli, yapımcılığını üstlendikleri ilk uzun metraj filmleri "Tatil Kitabı"nda bu etkiyi gözlemlediklerini söylüyor. "Film hakkında çıkan olumlu eleştirilerden tanıtım sürecinde çok faydalandık" diyen Öperli, "Tatil Kitabı"nın kazandığı FIPRESCI ödülünün de filmin çeşitli festivallerden davet almasında ve Avrupa Film Ödülleri'nde Yılın Keşfi'ne aday gösterilen dört yapım arasına girmesinde etkili olduğuna inandığını ekliyor.

Elbette bu konuda sinemaların görüşü de önemli. Yıllarca SİYAD'ın sezon sonu seçkilerinde yer alan filmler için toplu gösteriler düzenleyen ve ticari sinema dışı yapımlara programında yer vermesiyle tanınan Beyoğlu Sineması'nın yöneticilerinden Temel Kerimoğlu; "Bizim için de seyircimiz için de eleştirmenlerin yazdıkları çok önemli. Bu nedenle hâlâ eski bir geleneği sürdürerek, eleştiri yazılarını kesip, fuayeye asıyoruz. Yazının olumlu veya olumsuz olması önemli değil. Seyircimiz filme girmeden önce mutlaka o yazıları okuyor veya zaten okuduğu için seçip, o filme geliyor" diyor. Öte yandan eleştirmenlerin ve halkın beğenisinin örtüşmediği konusundaki yargı açısından da üzücü bir örnek Beyoğlu Sineması. "Evet, biz film eleştirmenlerinin yazdıklarını önemsiyoruz ama sinemamız çok ciddi ekonomik zorluklar içerisinde. Dolayısıyla bu kitlenin azlığına da bir örneğiz" diye ekliyor Kerimoğlu. Ancak Beyoğlu Sineması'ndaki toplu gösterilerin bazen kapalı gişe oynadığı, gişenin önünde kuyrukların oluştuğu günler de çoğumuzun aklında. İster istemez, bu ilgi azlığı bizi bir kez daha internet sonrasında yaşanan değişime getiriyor. Filmlerin tüketim biçiminin değişmesiyle birlikte eleştirmenin de kendi konumunu ve etki alanını yenilemesinin zorunluluğu bir kez daha ortaya çıkıyor.

ELEŞTİRMENLER SADECE YAZI MI YAZAR?
Merkez sinema dışında yer alan filmlerin en azında vizyonda gördüğü ilginin azlığı, son yıllarda tüm dünyada gözlenen ve tartışılan bir durum. Bu sorunun ne şekilde çözülebileceği elbette başka bir tartışmanın konusu. Fakat çözümde eleştirmenlerin nasıl bir rol oynayabileceği bu araştırmayı ilgilendiriyor. Uygar Şirin bu durumun film eleştirisine basında açılan alanla ilgili olduğu kanısında; "Film eleştirisi sadece beğendim ve beğenmedim düzeyine indirgendiğinde, belirli bir sinema anlayışının da kendini sürekli yeniden üretmesine ister istemez katkıda bulunuyor. Editörler gündemi işgal eden filmlere öncelik verirken, çoğu kişi de giderek popüler sinemayı tek yol şeklinde görmeye başlıyor."

Ahmet Boyacıoğlu ise "Büyük bütçeli bir film gazeteye tam sayfa ilan verirken, karşı sayfasında aynı filmle ilgili olumsuz bir yazının çıkmasına izin verecek kaç genel yayın yönetmeni vardır?" diye sorarak, işin farklı bir boyutuna dikkat çekiyor. Nadir Öperli de Altyazı dergisi bir dönem Fida Film sponsorluğunda çıkarken, bu tarz müdahale talepleri olduğunu ama dergi olarak kendi özgün görüşlerine yer vermeye devam ettiklerini söylüyor. Kuşkusuz film eleştirmeninin kendisini bu sektörel ilişkilerden bağımsız tutması gerekiyor, fakat günümüz koşullarında bunun giderek zorlaştığı konusunda herkes aynı fikirde.
Belki de bu noktada dünyada olduğu gibi Türkiye'de de vizyon filmleri üzerine yazı yazmak dışında görevler de üstlenen eleştirmenlerin, örneğin film festivallerinde ne tür bir işlevleri olduğuna bakmak gerekiyor.

Uluslararası İstanbul Film Festivali direktörü Azize Tan, festival programı için film seçimi yaparken eleştiri yazılarından bolca faydalandığını ve festivalin danışman kurulunda eleştirmenlerin de yer aldığını vurguluyor. Diğer yandan davetli listesinde eleştirmenlere geniş bir yer ayırdıklarından bahsediyor; "Uzun yıllardır gerek konuk gerekse jüri üyesi olarak sayısız yabancı eleştirmen ağırladık. Bu kişiler o dönemde başka bir yerde kolay kolay izleyemeyecekleri Türk filmlerini burada seyrettiler ve bu filmler üzerine yazılar yazdılar, hatta danışmanı oldukları festivallere önerdiler. Bugünse yurt dışındaki festivallerde Türk sinemasına yönelik yoğun bir ilgi var." Ahmet Boyacıoğlu da aynı durumla ilişkili olarak, eleştirmenlerin 'film taşıma' rolünün önemine dikkat çekiyor. "Sürekli istim üzerinde olan, sinemayı aralıksız takip eden kişiler, işleri gereği film eleştirmenleri. Dolayısıyla festivallerin onlara özel bir ilgi göstermesi kaçınılmaz. Danışmanlık, panel konuşması, sunum veya katalog yazısı sözkonusu olduğunda da elbette ilk adres olarak film eleştirmenlerine gidiyoruz, başka kimden destek alabiliriz ki?"

Alin Taşçıyan da, eleştirmenlerin vizyon filmleri üzerine yazmak dışında bu gibi faaliyetlerde bulunmasının eleştiri yazılarına yeniden belirli bir saygınlık kazandıracağı fikrinde. Türkiye'deki pek çok meslektaşının yoğun bir birikime sahip olsa bile, bu donanımı gazetelerin kültür sanat sayfalarında film eleştirisine ayrılan alanda gösteremediğinden şikayet ediyor Taşçıyan; "Bence film eleştirmenleri ve sinema yazarları hem kendilerini daha da geliştirmek, hem de bilgi ve deneyimlerini vurgulamak için sinema söyleşilerine, tanıtım dışında daha genel nitelikli sinema yazılarına, sinema tarihine dair makalelere, sinema endüstrisi ve ülkenin kültür sanat politikasına dair fikir yazılarına, festival/kültür merkezi gibi kurumların programlarına danışman veya küratör olarak katkıda bulunmaya odaklanmalı."

Elbette vizyon dışına bakınca, daha önce de değindiğimiz, eleştirmenin sinema kültürünün oluşumuna katkı görevi tekrar gündeme geliyor. Festivallerse kuşkusuz bunun en yoğun şekilde hissedildiği alan.
Diğer yandan Taylan kardeşler eleştirmenlerin bu konuda daha geniş kapsamlı bir rol üstlenmesi gerektiği kanısında; "Popüler sinema ve tür filmleri olmadan bir ülkede kalıcı sinema sektörünün oluşması mümkün değil. Biz konuşmalarımızda da, yaptığımız filmlerde de hep bunu savunduk.
Popüler sinema diline yakın olan ama belirli bir derinliğe sahip, nitelikli filmler yapmaya çalışıyoruz. Bu noktada film eleştirmenleri de sinemanın her alanına bakmalı ve her filmi eleştirmeli. Zaman zaman dünyada bazı eğilimler popüler olur, bunlara kapılmak çok tehlikeli. Neyse ki Türkiye'de bugünkü eleştirmen kuşağı bu anlamda yeniliklere çok açık. Fakat bunun sürekli olması gerekiyor" diyorlar.

Azize Tan da İstanbul Film Festivali seyircisinin FIPRESCI ödüllerini çok önemsediğini, bu konuda izleyicilerden birebir tepki aldıklarını belirtiyor. Diğer yandan festival izleyicisinin ana akım sinemadan da kopuk olmadığını belirtiyor ve festival seyircisini genişletmek için geliştirdikleri indirimli bilet kampanyasından bahsediyor. "Festival yöneticileri, seyircileri veya film eleştirmenleri, bir cam fanus içinde kalamayız. Daha fazla kişiye ulaşmak için elimizden geleni yapmalıyız" diye ekliyor.

POLEMİKLER VE ACIMASIZ ELEŞTİRİLER
Başa dönecek olursak, eleştirmenler ve yönetmen/yapımcılar arasındaki sürtüşmeler, sinema yazarlarının kendilerini içinde bulduğu tartışmaların başında geliyor. Uğur Vardan, "Bu işin doğasında var. Sanırım tüm dünyada bu türden çekişmeler ya da sürtüşmeler yaşanıyor" dedikten sonra, film üretim koşullarının zorluğu nedeniyle benzer tartışmaların Türkiye'deki yansımasının farklı olduğuna dikkat çekiyor. Bazı yönetmenlerin filmleriyle ilgili olumsuz yazıları, mesleğe devam etmelerinin önündeki bir engel gibi görebildiğini vurguluyor. Bu noktada olumlu eleştiriler yazıldığında verilen dostane tepkilerin, olumsuz bir eleştiri sonrasında düşmanlığa dönüşmesiniyse üzücü bulduğunu vurguluyor.

Yönetmen, yapımcı ve sinema sahiplerinin sıklıkla dile getirdikleri bir şikayetse, eleştirmenlerin filme gidilmemesini salık veren yazıları. Kimi zaman bu gibi örneklere rastlasak bile görüş aldığımız sinema yazarları da doğrudan böyle bir çıkışa taraftar değil. Film eleştirisinin sadece beğendim, beğenmedim düzeyine indirgenmesinden şikayetçi olan ve analiz için daha geniş yer talep eden eleştirmenlerin böyle düşünmesi de son derece doğal.

Film eleştirmenleriyle ilgili sektörden gelen bir diğer şikayetse önyargılı oldukları konusunda. "Beyaz Melek"in yapımcılarından, Boyut Film'den Murat Tokat "Hiçbir zaman 'Sinema eleştirmenlerinin tamamına karşıyım' demedim. Benim 'Beyaz Melek' filmini yaptığım zamanda da şimdi de söylediğim bir tek şey ver: Önyargıdan kaynaklanan, acımasızca yapılan eleştirilere karşıyım" diyor ve bu filmin eleştirmenlerden olumlu tepkiler almamasını, Mahsun Kırmızıgül'ün ilk olarak müzik dünyasında tanındığı için sinema yapamayacağına dair geliştirilmiş bir önyargıya bağlıyor. Yine de Kırmızıgül'ün her iki filminin de gişede başarılı olduğuna dikkat çeken Tokat, "Bu işin patronu tabii ki sinema izleyicileridir demek daha doğru olacak" diye ekliyor.

Film eleştirmenlerinin işin patronu olmaya dair bir talebi olmadığı gibi, önyargı suçlamasını da kabul etmiyorlar. Bazı eleştirmenlerin belirli türlere ve eğilimlere daha çok ilgi gösterdiği biliniyor ama görüş aldığımız sinema yazarlarına göre bu noktada da okuyucunun sağduyusu devreye giriyor. Kendilerini de birer seyirci ve sinemasever olarak gören eleştirmenler, en nihayetinde öznel bir fikir belirttiklerini vurguluyorlar. Basında sinema konusunda çıkan yazıları düzenli olarak takip eden okuyucuların da kimin fikirlerini kendine daha yakın hissedeceği konusunda bir refleks geliştirdiğine ve bu durumun pozitif veya negatif önyargıdan bağımsız olduğuna inanıyorlar.

Peki acımasız eleştiriler? Eleştirmen kanadından Tunca Arslan'ın bu konudaki görüşüne daha önce değindik. Atilla Dorsay ise sonsuz hoşgörüye karşı olduğunu vurgularken, bazı film eleştirilerini zaman zaman kendisinin de sert bulduğunu belirtiyor. Üslup cambazlığı veya zeka gösterisi için filmleri yerden yere vuran yazıları desteklemediğini söylerken, "Bence filmlere ve yönetmenlere asgari bir sevgi ve saygı gösterilmeli. Filmler, yönetmenler, eleştiriler geçer gider ama sinema kalır. Bence her şey sinema adına yapılmalı" diyor.

Mehmet Açar ise bazı meslektaşlarının belirli sinema tarzlarını tümden reddetmesine karşı olduğunu belirtirken, her zaman bir eleştirmen olarak kendisini farklı bir noktaya konumlamaya çalıştığından bahsediyor. "Bence bir eleştirmen Spielberg'ten de Tarkovski'den de yeri geldiğinde aynı zevki alabilmelidir" diyor. Öte yandan eleştirmen camiasındaki kimi eğilimlere, bazı kararlara katılmasa bile, bunların hepsinin hoşgörüyle karşılanması gerektiğini düşünüyor. Aynı zamanda özellikle festivallerin danışma kurullarında veya yarışma ön jürilerinde eleştirmenlerin mutlaka yer alması, hatta sayısının artması gerektiğini de vurguluyor. Açar'a göre, işleri gereği dünya sinemasını sürekli takip eden film eleştirmenleri, herhangi bir alanda filmlerin değerlendirilmesi gerektiğinde en güvenilecek kişiler.

ELEŞTİRMENLER KENDİLERİNE YÖNELİK OLUMSUZ TEPKİLERLE NASIL BAŞ ETMELİ?
Çoğu sinema yazarı mesleği eleştirmek olan bir kişinin kendisinin de eleştiriye açık olması gerektiği kanısında. Fakat gelen eleştirinin içeriği, tepkide de belirleyici oluyor. Murat Özer ve Mehmet Açar hakaret içeren tepkilere, yüzeysel polemiklere girmemenin doğru olduğunu düşünüyor. Her ikisi de polemikten beslenen bir yazı tarzına katkıda bulunmayı gereksiz buluyor ve verilen cevapların köşe yazarlarına malzeme çıkartmaktan öteye gitmediğini belirtiyor.

Aynı şekilde Alin Taşçıyan da "Terbiyesiz insanların üslubu olmaz. O yüzden hakaret türü şeyleri ciddiye almıyorum. İnsan kendi duruşunu bilir ve taviz vermez. Bu tarz hakaret içerikli sataşmalar bilakis doğru yolda olduğumu tespit etmemi sağlıyor. Benim için esas önemli kitle olan okurlarımdansa hep iyi tepkiler aldım" diyor.

Önemli bir diğer konuysa tepkilerin kimden geldiği. Özellikle sinema camiası dışından, zaman zaman köşe yazarlarından gelen tepkilerle ilgili olarak Uygar Şirin şunları söylüyor; "Biz öncelikle sinemaseverler için yazıyoruz. Tüm bu konuları sadece sinema sektöründen kişiler ve sinemaseverler arasında tartışabiliriz. Sonuçta bir tenis yazarı da benim için yazmıyor."

Gelen hakaretler karşısında kabuğuna çekilmeyi veya aynı üslupla karşılık vermeyi de anlamsız buluyor görüş aldığımız eleştirmenler. Bu tutumun eleştirmeni iyice okuyucudan uzaklaştırdığı, kimilerinin tekrar tekrar kullandığı 'halktan kopuk aydın' etiketine katkıda bulunduğunu düşünüyorlar. Öte yandan Atilla Dorsay şunu da ekliyor; "Sinema yazarları hem Türkiye'de, hem de başka ülkelerde toplumun aydınları arasındadır. Nedeni film denen en karmaşık ve yoğun sanat türünü eleştirmeleri ve bunu meslek edinmeleri. İlla bir karşılaştırma yapmak gerekirse, örneğin sinema yazarlarını entelektüel birikim açısından spor yazarlarından bir gömlek üstte tutarım. Aynı şekilde çoğu yönetmen de bilgi birikimi ve kültür açısından sinema yazarları kadar yetkin değildir."

ELEŞTİRMENLERİ ELEŞTİRMEK
Popüler medyadaki polemiklerde eleştirmenlere gelen tepkiler bir yana, bu kuruma yöneltilebilecek başka eleştiriler de söz konusu. Örneğin Azize Tan, Türkiye'deki çalışma koşullarının getirdiği bazı kısıtlamaları da gözardı etmemekle birlikte, Türk film eleştirmenlerini dünya sinemasını sinemasını takip etmek konusunda biraz tembel bulduğunu ifade ediyor: "İstanbul Film Festivali'ne akredite dahi olmayan, akredite olup da tek bir film bile izlemeyen, düzenlediğimiz basın gösterimlerine çok erken saatte olduğu gerekçesiyle gelmeyen film eleştirmenleri de var. Sinema algısı sadece vizyon filmleriyle sınırlı olan bir eleştirmen mutlaka eksik kalacaktır. Film eleştirmenleri ciddiye alınmak istiyorsa, onlar da işlerini ciddiye almak zorunda."

Tan'ın bu görüşüne konuştuğumuz sinema yazarları da katılıyor. Öte yandan, eleştirmenlerin performansını değerlendirirken vizyona giren film sayısındaki artışın, basın yayın organlarının popüler sinema dışındaki örneklere yer ayırmak istememesinin, Türkiye'de ulaşılabilen kaynakların azlığının ve yurt dışından beslenmenin getirdiği ekonomik zorlukların da dikkate alınması gerektiğini düşünüyorlar. Fakat eleştirmenin tüm bu olumsuz koşullarla mücadele etmesinin de bir zorunluluk olduğunu ekliyorlar.

PEKİ ELEŞTİRMENLER KENDİLERİNİ ELEŞTİRİRSE?
1992 yılında Antrakt dergisinde Birbirimizi Paspas Gibi Çiğneyelim başlıklı bir yazı kaleme alarak, eleştirmenlerin birbirlerinin yazıları hakkında yeterince fikir üretmediği ve tartışmadığından şikayet eden Tunca Arslan, aradan geçen zamanda durumun pek değişmediği kanısında. Azize Tan'ın söylediklerine benzer bir noktadan bahsederken şöyle diyor; "Bazı eleştirmenler, sinema tarihi sanki kendileriyle başlamış gibi davranıyor. Yani, diyelim ki yazmaya 1995'te başlamışsa, o tarihten önce sanki bir sinema yokmuş gibi yazıp çiziyorlar. Açıkçası bunun entelektüel merak eksikliğinden, tarihi bilinç yokluğundan ve tembellikten kaynaklandığını söyleyebilirim."

Bu konuda Arslan ile aynı fikirde olan bir diğer sinema yazarı da Fırat Yücel. Yücel, "Herkesin ulaşabildiği günümüzün filmlerini bırakıp, sinema tarihine daha çok eğilmemiz lazım" diyor ve ekliyor; "Bazı filmlerden bahsederken, 'onu kimse izlememiştir, bunu kimse bilmez' gibi kaygılar devreye giriyor. Eğer yazmazsak, bahsetmezsek bilmemeye devam edecekler. Üstelik okuyucuyu sürekli kendimizden daha aşağı bir noktada görürsek, giderek biz de geride kalırız. Aynı 'büyük' veya popüler filmlerden tekrar tekrar bahsederek, biz de sanki sinema belirli filmlerden ibaretmiş gibi davranıyoruz."

Tüm bu yorumlara bakarak, sinema yazarlığı ve film eleştirisi kurumunun sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için kendisini sürekli yenilemesi ama sinema tarihiyle ve geçmişle bağını kaybetmemesi gerektiği sonucunu çıkartabiliriz. Bunun nasıl gerçekleşeceğini kuşkusuz zaman gösterecek ama film eleştirisinin önemini şu sözlerle vurgulayan Ahmet Boyacıoğlu'ndan bir alıntıyla yazıyı noktalayabiliriz: "Eğer film eleştirmenleri olmasaydı, onlara kızan yönetmenler dahil, sinema tarihinde nasıl seçici davranacak, hangi filmi izleyeceğimizi nasıl bilecektik? Bir nevi yol göstererek sinema tarihinin, kültürünün oluşmasını yazdıklarıyla film eleştirmenleri sağlamıştır. Üstelik eleştirmenlere kızan veya önemsemediğini söyleyenlere şunu sormak isterim; filmleri hakkında tek bir kelime dahi edilmemesini tercih mi ederlerdi?"