Bilge mimar: Turgut Cansever… İstanbul için yıllar önce bu öneriyi sunmuş: Büyük bölge planı

Mimar ve şehircilik uzmanı, aynı zamanda yazar Turgut Cansever, vefatının 14. yılında anılıyor. Türk Ocakları kurucularından Dr. Hasan Ferit Cansever'in oğlu olan Cansever, 12 Eylül 1921'de Antalya'da dünyaya geldi. Cansever, ilkokulu Ankara ve Bursa'da okudu. İlkokul yıllarından sonra ailesi İstanbul'a taşınan usta mimar, lise öğrenimini Galatasaray Lisesi'nde tamamladı. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (DGSA) Yüksek Mimarlık Bölümü'nden 1946'da mezun olan Cansever, doktorasını 1949'da İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü'nde yaptı. TÜRKİYE'DE SANAT TARİHİ ALANINDA İLK DOKTORA TEZİNİ YAZDI Cansever'in 'Osmanlı ve Selçuklu Mimarisinde Sütun Başlıkları' adlı doktora tezi, Türkiye'de yapılan sanat tarihi doktora tezlerinin ilki oldu. Fransa'ya giderek bir süre Avrupa'yı dolaşan Cansever, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nden 'Modern Mimarinin Sorunları' adlı teziyle de 1960'da doçent unvanını aldı. Cansever, 1947–1951 yılları arasında DGSA'da öğretim üyeliği yaptı ve 1949'da Sadullah Paşa Yalısı'nın restorasyonunu gerçekleştirdi. Bu çalışma, usta mimarın meslek yaşamının ilk önemli deneyimi oldu. Kendi mimarlık bürosunu 1951'de kuran Cansever, 1950'li yıllarda Karatepe Açık Hava Müzesi, Diyarbakır Koleji, ODTÜ Kampüsü yarışma projesi ve Türk Tarih Kurumu binasını tasarladı. KENT, İMAR VE KORUMA ALANLARINDA MÜCADELE VERDİ Cansever, 1957'de İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nde planlama danışmanı olarak çalıştı ve İstanbul Metropolü Gelişme Biçimi ile ilgili ilk çalışmaları yaparak, çözüm alternatiflerini geliştirdi. 1957'de de İmar Yasası ve İmar İskan Bakanlığı kuruluş çalışmalarına katıldı. Turgut Cansever, 1958'de Beyazıt Meydanı tasarımına başladı. Bu çalışma, onu kent, imar, koruma alanında mücadele vermeye yönlendirdi. Usta mimar ayrıca 1959-1960'ta kuruluşunda bulunduğu Marmara Bölgesi Planlama Teşkilatı Başkanlığı, 1974-1975'te Dünya Bankası İstanbul Metropol Planlama Projesi'ne başkanlık, 1974-1976 arasında Avrupa Konseyi Türk Delegasyonu üyeliği, 1975-1980 arasında İstanbul Büyükşehir Belediyesinde, 1979'da Ankara Büyükşehir Belediyesi metropol planlama, yeni yerleşmeler, kent merkezleri ve koruma danışmanlığı görevlerinde bulundu. Cansever'in 1980'de hazırladığı Ankara Ulusal Müze projesi, 1984'te hazırladığı Avanos Kaya Oteli projesi, Ankara Batıkent için geliştirdiği konut projeleri, Muğla Yağcılar Hanı projesi ve pek çok diğer projesi uygulanmadı. Uygulanan eserleri arasında Çengelköy'de Sadullah Paşa Yalısı restorasyonu, Karatepe Açık Hava Müzesi, Salacak'ta Çürüksulu Ahmet Paşa Yalısı, Muharrem Nuri Birgi Evi yenilemesi, Rafet Ataç Evi, Akın Yalısı, Sualtı Arkeoloji Enstitüsü yer aldı. Türk Tarih Kurumu binası ve Ahmet Ertegün evi yenilemesi de Cansever'e 1980'de iki Ağa Han ödülü getirdi. ÜÇ KEZ AĞA HAN MİMARLIK ÖDÜLÜ ALMIŞ DÜNYADAKİ TEK MİMAR OLDU Cansever, üçüncü Ağa Han Ödülü'nü ise 1992'de Bodrum'un 9 km kuzeyindeki Mandalya Koyu'nda toplam 3 otel ve 500 evden oluşan, Emine Öğün, Mehmet Öğün ve Feyza Cansever ile gerçekleştirdiği Demir Evleri Projesi'yle aldı. Bu projeyle Cansever, üç kez 'Ağa Han Mimarlık Ödülü' almış dünyadaki tek mimar oldu. Mekke Üniversitesi'nde 1983'te eğitim programı hazırlık danışmanı olarak çalışan Cansever, aynı yıl Ağa Han Mimarlık Ödülü Master Jürisi'nde görev aldı. Turgut Cansever, 1990'lı yıllarda yayım etkinliklerini sürdürdü. Pek çok makale yayımladı, yazı derlemelerini kitap haline getirdi. Anıtsal bir yapıt olan 'Mimar Sinan' kitabını ise 2005'te yayımladı. 'Mimarlık, varlığın bütün alanlarını kapsayan bir disiplindir. Bu sebeple başarılı bir mimarlık faaliyetinin gerçekleşmesi, kültürel oluşumun temel öğesidir.' prensibini benimseyen Turgut Cansever, hakkında 2007'de İstanbul'da, 'Turgut Cansever: Mimar ve Düşünce Adamı' başlıklı sergi açıldı. Küratörlüğünü Uğur Tanyeli ile Atilla Yücel'in yaptığı sergi, Türkiye'de arşiv belgesi niteliğinde malzemeye dayanarak yapılmış ilk retrospektif mimar sergisi oldu. MODERN MİMARLIĞIN SORUNLARINA ÇEVRESEL VE KÜLTÜREL Modern mimarlığın sorunlarına çevresel ve kültürel değerlere ağırlık vererek yaklaştı Çeşitli alanlardaki tasarım ve uygulamalarında modern mimarlığın sorunlarına çevresel ve kültürel değerlere ağırlık vererek yaklaşan Cansever, mimarlık ve kent sorunları üzerine çeşitli makaleler yayımladı. Mimaride evrensellik ve yerellik, standartlar ve çeşitlilik, mimarinin genetik meseleleri ve tezyinilik konularında teorik görüşlerini, uygulamalarında gündeme getirdi. Cansever, tarihsel Türk mimarlığı ile çağdaş mimarlığı başarılı bir şekilde yorumlayabilmiş olması nedeniyle Kültür ve Turizm Bakanlığı 2005 Kültür ve Sanat Büyük Ödülü'nü aldı. İSTANBUL İÇİN 'BÜYÜK BÖLGE' PLANI ÖNERİSİ 'Bilge mimar' Turgut Cansever, 'Kentler dahi insani olmalı' başlıklı söyleşide İstanbul için 'Büyük bölge planı' önerisinde bulunmuştu. Cansever, söyleşide 'İstanbul için, Marmara bölgesi ölçeğinde, kuzey Ege, Batı Karadeniz'in bir bölümü, Kütahya ve Eskişehir'e kadar uzanana bir büyük bölge planı yapmak gerekir.' ifadelerini kullanmıştı. İNSANLIĞI VE MİMARLIĞI MERKEZE ALAN DÜŞÜNCE... Cansever'in mimarlık hakkındaki düşüncelerini ve günümüz mimarlığına katkılarını onun ekolünün takipçi olan akademisyen mimar Halil İbrahim Düzenli, Lacivert Dergi'ye verdiği röportajda bilge mimar ile ilgili şu ifadeleri kullanmıştı. 'Nispeten az yapı inşa etmiş olsa da hepsi modern mimarlık tarihi açısından uzmanlarca oldukça önemsenen yapılar. Öte yandan Cansever sadece yapı inşa eden biri değildi, bir düşünce inşası da gerçekleştirdi. Hem Türkiye hem dünya mimarlık tarihi açısından çok az mimara nasip olan bir durumdur bu. Dünyada nitelikli mimari eserler üretmiş mimarları, sadece eserlerine bakarak yorumlayabilir ve mimariye katkılarından bahsedebiliriz. Bu anlamda Cansever'in yapılarının bir sözü var ama aynı zamanda sözü söz olarak da söylemişti. Tabii, sadece zihinsel bir eylem değildir karşımızdaki düşünce. Hem zihinsel, sözel hem de pratik ve maddesel bir eylem olarak karşımıza çıkmakta. Aslında Cansever'in bir kurgusu, bir hedefi var; bu hedef doğrultusunda söylediği sözler ve inşa ettiği yapılar hep bunun etrafını ören unsurlar. 'KADİM DÜŞÜNCE YAPILARINA KULAĞINI KABARTMIŞ BİR YAKLAŞIM...' Onda önceki kadim düşünce yapılarına kulağını kabartmış bir yaklaşım olduğunu söyleyebiliriz. Nelerdi bunlar peki? Biri, 'eşref-i mahlûkat yani yaratılmışların en şereflisi olan insan, bu dünyadaki varoluş macerasında neye muhataptır, neye memurdur?' sorusudur. Eşref-i mahlûkat, var olmak, muhatap olmak, mesul olmak ve memur olmak... Bunlar daima önünde olan kavramlardı diyebiliriz. Ne zaman ki eşref-i mahlûkat olan insan; bu şerefi nereden aldığını, bunun nereden neşet ettiğini anlar, o zaman gerçekten insan olabilir. Mimaride ise bu idrak ile eserler ortaya konduğunda ancak o zaman bu iyi mimaridir. Cansever'i daha iyi anlamak için mimarinin bugünkü algılama ve uygulamalarına da değinmek gerekir. Mimari bugün biçimcilik, gösterişçilik, nesne severlik olarak algılanır oldu ve bu büyük bir mecra dünyada. Diğer taraftan ülkemizde örneği pek az olsa da dünyada bir yandan vakur, ne yaptığını gayet iyi bilen, madde ve mekân ile ilişkisini başka türlü kurmuş mimarlık üretimi de söz konusu. Cansever birincisine topyekûn karşıydı, ikincisi de zaten yapmakta olduğu mimari. Bu sebeple Cansever; gösterişçi mimarlığa meyletmeyen aksine itirazlarını da çok yüksek sesle dile getiren bir mimardı.' Halil İbrahim Düzenli, 'Organik şehir nasıl olur, insana daha uygun bir şehir midir?' sorusuna şu şekilde cevap vermişti: 'Manisa Kula'ya veya eskiden kalma bir Osmanlı kentine gittiğinizde daha karışık, dolaşımlı olan şehirler görebilirsiniz. Bu şehir türü organik gelişen şehirlere örnektir. 'Bu şehri var eden neydi?' diye Cansever'e soracak olursak adem-i merkeziyetçiliği öne sürerdi. Hatta insan bedeni ve zihninde bir ikilik görmüyor. İnsanın kendi bedeniyle algılayacağı sokaklar, meydancıklar ile sürekli değişen bir çevre içerisinde süreklilikleri algılamasını sağlayacak bir şehir olarak bahseder organik şehirlerden. Aynı zamanda Cansever var olma bilincinin, varlığın fark edilmesinin karmaşık görünen bu tür şehirlerde vücut bulduğunu söyler. Yeni şehirlerde de 'organik' dokunun tercih edilmesinin daha uygun olduğunu düşünür. Şunu da akılda tutmak lazım, onun için şehir sadece fiziki bir mesele değil.' 'Turgut Cansever'e göre bir şehir nasıl olmalı?' sorusuna da cevap veren Halil İbrahim Düzenli, 'En büyük unutuşumuz aslında evlerin bahçelerinden ayrılmasıdır. Evin bahçesinden ayrılışı bizim birçok şeyi de unutuşumuz anlamına geliyor. Cansever bir anlamda her evin bahçe hakkı olduğuna işaret etmekteydi. 1995 yılında yayımlanan, Cansever'in atıf yaptığı ankette yaklaşık yüzde 95 oranında bahçeli ev isteyen insanımız olduğu görülür. Sık sık atıf yapardı bu ankete ve en azından artık bu tarz evleri tercih edecek insanlar için bahçeli evlerin olması gerektiğini söylerdi. Ona göre çok kıymetliydi bu. Bu sebeple çok kez uyarmıştır fakat geldiğimiz noktada dikkate alınmadığını söyleyebiliriz. Her şey ilk olarak evde varlık buluyor. Bütün varlığı anlamanın başlangıcı da ev. Cansever'e göre şimdiki apartmanlar üst üste konulmuş konut silolarıdır. Silo, depo demektir ve bugün insan deposu hâlini aldı evleri evlerimiz. Mezarlıklarımız bile böyle değilken evlerimiz üst üste artık.' ifadelerini kullanmıştı. Kalbine 2000'de pil takılan ve 2008'den itibaren yatağa bağlı tedavi gören Turgut Cansever, 22 Şubat 2009'da İstanbul Kadıköy Çiftehavuzlar'daki evinde vefat etti. Usta mimarın cenazesi, 23 Şubat 2009'da Fatih Camisi'nde kılınan cenaze namazının ardından Edirnekapı Mezarlığı'nda toprağa verildi.