Uzmanı açıkladı! Türkiye’de hayat ne zaman başlayacak?

TÜRKİYE'DE SON 10 GÜNE BAKTIĞIMIZDA... -Her akşam Türkiye'de vaka ve vefat sayıları güncelleniyor. Bu rakamlar beklenildiği gibi mi gelişiyor? Önce dünyadaki vaka sayılarını inceleyelim: En çok vaka görülen ilk 10 ülkeye baktığımızda salgının başlangıcındaki ilk 10-15 günü hariç tutmak üzere hemen her ülkede ihmal edilebilecek düzeydeki inişler ve çıkışlarla beraber yeni olgu sayıları bir plato izliyor. Örneğin İtalya'da 22 gün boyunca 3200-6500 arasında, Almanya'da 15 gün 4500-6500 arasında, İran'da çok daha uzun bir süre 1000-3000 arasında seyretti. İspanya ve İsviçre'de de benzer bir plato var. Bu durumun en büyük istisnası ABD olarak dikkat çekiyor diğer ülkelerden çok farklı olarak sürekli yükselen bir eğri çiziyorlar ve muazzam bir günlük test sayısı ile gidiyorlar. İstisna olan ABD'yi ve salgının ilk görüldüğü ve tam bir salgın eğrisi şeklinde (artış-zirve-iniş) şeklinde seyreden Çin'i hariç bırakırsak, muhtemelen her ülkenin yaş ortalamaları ve risk altındaki popülasyonun büyüklüğü ile ilişkili olarak ülkelere göre değişen sayılarda ama belirli bir platoda seyrettiğini görüyoruz. Türkiye'de de bu plato son 10 güne baktığımızda 1600-3000 aralığında ve stabil olarak seyrediyor. ABD'de olduğu gibi bir kartopu gibi büyümüyor. Ülkemizdeki bu plato seyrinde nüfusumuzun büyük ölçüde genç olması yanında erken alınan önlemlerin de etkisi olduğunu düşünebiliriz. Ölüm olgularının sayısına baktığımızda ise işin rengi değişiyor. Burada yeni vakaların ortaya çıkışından çok farklı sayısal sonuçlar ortaya çıkıyor. Örneğin Almanya ve İtalya arasında bir kıyas yaptıktan sonra ülkemize bakalım. Bir milyon kişi başına yapılan test sayıları Almanya ve İtalya için birbirine çok yakın (sırasıyla 10,870 ve 10,962) ve ilk olguların bildirilmeleri arasında sadece 3 günlük bir fark olan bu iki ülke arasında bir milyon kişi başına vaka sayıları arasında sadece 2 katlık bir fark varken (1151 ve 2,061), ölüm oranları arasında 15 katlık bir farkın oluşması (17/254) dikkat çekici. Burada ise devletlerin sağlık sistemlerinin sınandığını hastalığa yakalanan kişilerin tedavi edilmesindeki başarı oranlarını görüyoruz. VAKA SAYILARININ KONTROLLÜ YÜKSELİŞİ Türkiye'deki günlük ölüm olgularına baktığımızda bu iki ülkeden farklı olarak salgının daha erken dönemlerinde olmamız nedeniyle büyük fotoğrafı net olarak göremiyoruz, ancak salgın ilişkili tüm hastaların tedavilerinin devlet tarafından güvence altına alınmış olması, vaka sayılarının kontrollü yükselişi ve yoğun bakım kapasiteleri dikkate alındığında ve buna genç nüfusun yüksek oranı eklendiğinde İtalya, İspanya, ABD, Fransa, Hollanda ve İngiltere'nin yaşadığı kaotik süreci en azından önümüzdeki birkaç on yılda yaşama olasılığımızın daha düşük olduğunu öngörebiliriz. -İspanya, İtalya, ABD'deki sağlık sisteminin çöküş görüntüsü Türkiye'de yaşanmadı. Türkiye'de neden bu korkunç görüntüleri yaşamadık? Bu soruyu maddeler halinde özetleyelim: Salgına en geç giren ve en hazırlıklı (tanı kitleri, tedavi olanakları ve tedaviye ücretsiz erişim, toplumun psikolojik olarak hazırlanması) İtalya, İspanya, İngiltere, Almanya ve Fransa'da: Okulların ve üniversitelerin kapatılması ilk olgulardan 39-49 gün sonra; toplu bulunan mekanların geçici olarak kapatılması 39-49 gün sonra; kapsamlı seyahat ulaşım kısıtlamaları 39-53 gün sonra; kapsamlı karantina tedbirleri 38-53 gün sonra alındığı halde, Türkiye için ilk olgulardan sonra bu tedbirlerin alınması 1 gün, 4 gün, 1 gün ve 2 gün sonra şeklinde çok hızlı olmuştur. Nüfusun genç olması ve risk altındaki popülasyonun görece az sayıda olması. Maske ve diğer kişisel koruyucu ekipmanların ve dezenfektanların üretiminin ve ihracatının yapıldığı bir ülke olmamız. Yoğun bakım yatak kapasitesi, solunum cihazı sayısının (planlanan üretim, yeni cihazların tedariki ve hatta gerektiğinde kullanılabilecek çoğaltma aparatının tasarlanması) şimdilik yeterli olması. Yaşlılarına ve emeklilerine sigorta yardımı alan ve devlete yük olan insanlar gibi bakmak yerine anne, baba, dede, nine, teyze, amca ve muhterem komşularımız olarak bakmamız ve onları koruma refleksine sahip etik değerlere sahip olmamız. -Hastalık Türkiye'de ne zaman pik yapar. Vaka sayılarında ne zaman düşüş başlar? Salgın hastalıkların yönetiminde ilk basamak ilk olgu kümelenmelerini tespit etmek ve bunun bir salgına dönüşme olasılığını değerlendirmektir. Salgının olası nedeni ilk kez karşılaşılan bir etken olduğunda (bu virüste olduğu gibi) olay daha da karmaşık hale gelir çünkü etkenin yayılma hızını, biyolojik özelliklerini ve neden olduğu hastalığın şiddetini, bulaş yollarını, kimlerin risk altında olduğunu ve korunma önlemlerini tanımlamak gerekecek ve bu da önemli bir zaman alacaktır. BAŞTAN BERİ KONTROLLÜ BİR SEYİR VAR Daha sonra epidemiyoloji uzmanları yeni olguların saptanması, iyileşenlerin ve ölüm oranlarının takibi ile salgını izler ve kurumsal yöneticilere bu bilgiler üzerine alınacak önlemler ve tüm halk sağlığı uygulamaları üzerine görüş bildirirler. Çin Hükümeti bu sorunları tüm aşamaları ile birlikte yaşadı. Bununla beraber en çok enfeksiyon olgusunun görüldüğü ilk 20 ülke arasında salgına en son giren ve birçok riski öngörüp önlemler alan bir ülke olarak Türkiye için klasik bir salgın eğrisi ve bir pik oluşmayabilir. Elimizdeki veriler yapılan tarama testi sayılarındaki önemli artışlara rağmen yeni olgu sayılarımız son 10 gün için 2069, 1704, 1815, 1610, 2704, 2148, 2456, 2786, 3013 ve 3135 şeklinde stabil bir seyir izlediğini gösteriyor. Yani baştan beri kontrollü ve yatay bir seyir var, bu nedenle beklentimiz ve temennimiz bu yatay seyrin arttırılan önlemler, toplumsal farkındalığın yükselmesi ve iyileşen kişi sayısındaki artışla beraber bir pik yapmadan inişe geçmesi yönünde. Bu verilerdeki en kritik nokta yoğun bakım ihtiyacı olan hasta sayısının kümülatif birikimi ve taburcu olan hasta sayısına oranı diyebiliriz. Sağlık çalışanlarını ve yoğun bakım olanaklarını zorlayacak en önemli yük bu parametre olup, ülkemizdeki salgın mücadelesinin en önemli ayağı olan bu yoğun bakım hasta sayısındaki artışı önlemenin toplumsal karantina kurallarına uyum ile doğrudan ilişkili olduğunu ve toplumun her bireyinin bu konuda sorumluluk taşıdığını söyleyebiliriz. SALGIN ATLATILIP NORMAL HAYATIMIZA DÖNDÜĞÜMÜZDE... Aşı ve tedavi yöntemleri konusunda Türkiye olarak ne durumdayız? Aşı geliştirme ve kullanma geçmişimiz 1880'li yıllara dayanmakla beraber (kuduz aşısı dünyada ilk olarak 1885`te geliştirildi ve 1887'de ülkemize getirildi. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane`de ilk kuduz aşısı üretildi. 1892`de ilk çiçek aşısı üretim evi kuruldu), günümüzde aşı ve ilaç tedarikçisi bir ülke konumundayız. Ulusal güvenlik için savunma sanayii alanındaki yerli yatırımlar gibi önemli olan ve bu günlerde önemi daha iyi anlaşılan ilaç, aşı, biyoteknoloji ve sağlık cihazları ve ekipmanlarının yerli üretimlerinin yapılabilmesi için gereken altyapının kurulması ve hatta ihracat planlamalarının yapılması bir gereklilik haline gelmiş görünüyor. Büyük devletlerin maskelerinin düştüğü ve maske savaşlarını yapıldığı bu günlerde gelecekte benzeri risklerle karşılaştığımızda bu ülkelerden destek alamayacağımız açıkça anlaşılmıştır. Bu konuda oluşan farkındalığın birkaç ay sonra bu salgın atlatılıp normal hayatımıza döndüğümüzde kaybolmaması önem arz etmektedir. Endişeliyim çünkü biz toplum olarak çabuk unutuyoruz ve önceliklerimiz bir anda değişiyor. TÜRKİYE OLARAK BÜYÜK BİR ÖZGÜVENLE ÇIKACAĞIZ -Aşı ve ilaçta dünyada yakında bir gelişme olması konusunda umutlu musunuz? Standart aşı çalışmaları belli bir süre almakta ve süre birkaç yıla kadar uzayabilmektedir. Bununla beraber özel durumlarda (yakın zamandaki SARS, Ebola ve Zika virus salgınlarında) aşı tasarlayan ve geliştiren firmaların normalden daha hızlı verdiği cevaplarla bu süreler her ne kadar kısaltılmaya çalışılmış olsa da istenilen sonuçlara ulaşılamamıştır. Benzer şekilde ilaç geliştirme çalışmalarında da yıllar süren deneylere, kontrollü çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle en azından içinde bulunduğumuz salgını atlatana kadar bir koruyucu aşı geliştirilmesi düşük bir olasılık olabilir. Tek zincirli RNA virüslerinden olan koronavirus ailesinin görece yüksek mutasyon oranları ve antijenik yapılarının değişime açık olan doğası gereği bu virüslere karşı güçlü koruyucu etkinliği olan bir aşının tasarlanması kısa vadede çok kolay olmayacaktır. Ancak aşı geliştirme teknolojilerindeki ilerlemeler; yıllardır aşısı üretilemeyen hepatit C virüsü gibi viral etkenler için bile umut kaynağı olmaya başladı. Çok yakın zaman önce bilim kurulu üyesi hocalarımız 'Küçük bir bant üzerindeki mikro-iğneler ile, koronovirüsün hücreye tutunmasını sağlayan kısmını, savunma sistemine tanıtıp, koruyucu antikor geliştirmeyi amaçlayan aşının hayvanlarda antikor cevabı oluşturduğunu' duyurdu. Bunun gelişmelerin başarılması ve ülkemizde konuşulması gerçekten heyecan verici. Bazı ülkeler bu salgından kırılgan bir şekilde çıkarken, öyle gözüküyor ki biz Türkiye olarak büyük bir özgüvenle çıkacağız. -Aşı bulunmazsa bu salgın nasıl bitecek? Sars gibi yavaş yavaş salgın kendini bitirecek mi? İki olasılığı ele alalım. Bu virüs tamamen ortadan kalkabilir. SARS virüsü 2004 yılında ortadan kalktı. Ama unutmayalım ki bugün biz Covid-19 etkeninin neden olduğu salgının yönetiminde ve hastaların tedavisinde SARS için yapılan çalışmaların sonuçlarına bakıyor ve o çalışmalardan elde edilen kazanımlara göre hareket ediyoruz. Bu nedenle aşı bulunmazsa bile yapılan her çalışma bu virüsün olası yeni etkilerini azaltmada veya benzeri bir virüsün yönetiminde bize önemli veriler sunacak. İkinci olasılık bu virüsün 229E, NL63, OC43 ve HKU1 koronavirus türleri gibi mevsimsel dolaşıma girmesi. Bu durumda aşı biraz daha önem kazanacaktır. Covid-19 için geliştirilen aşılar yeterli koruma sağlamazsa bile influenza (grip) aşılarında olduğu gibi risk grupları için enfeksiyonun şiddetini azaltabilecek ve ölüm oranlarını düşürecek düzeyde kısmi koruyuculuğu olan bir aşının geliştirilmesi bile Covid-19 enfeksiyonunun mevsimsel döngüye girmesi olasılığı durumunda umut verici bir gelişme olacaktır. HER SALGIN GİBİ BU SALGIN DA BİR ZİRVE NOKTASINDAN SONRA İNİŞE GEÇECEK Salgın nasıl bitecek sorusunun cevabına gelecek olursak bu durumu Zika virus salgını üzerinden durumu yorumlayabiliriz. Daha önce bu etkenle karşılaşmamış olan duyarlı toplumlarda enfeksiyon etkenleri çok hızlı yayılırlar. Bireyler asemptomatik olsalar da yüksek sayıda virüs saçarak toplumun diğer bireylerini enfekte ederler. Oysa ki bir toplum bu virüsle ikinci kez karşılaştığında enfeksiyonu geçirip iyileşen kişilerin bu tür enfeksiyonların yayılımını önlemede en önemli bariyerler olduğunu söyleyebiliriz. Covid-19 da tüm dünyaya yayıldı ve iyileşen hastalarla dünya genelinde büyük bir bariyer zaten oluştu. Her salgın gibi bu salgın da bir zirve noktasından sonra inişe geçecek. Bu durum izolasyon önlemlerini ikinci plana almamız anlamına gelmesin tabi. Aktif bir salgının yönetiminde ilk ve en önemli önlem izolasyon bariyeridir diyebiliriz. -Herkes mutlaka hayatının bir döneminde Covid-19 virüsü ile tanışacak mı? Covid-19 etkeni 229E, NL63, OC43 ve HKU1 gibi mevsimsel virüsler arasına girerse karşılaşma olasılığımız olur. Ama toplumsal sonuçları hiçbir zaman şimdiki gibi olmaz. İkinci olasılık bu zoonotik (hayvan kaynaklı) virüs SARS gibi kaybolursa sadece bir hatıra olarak anılarımızda kalır. Ancak 40'a yakın koronavirus türünün varlığı ve insanları enfekte edebilen 300'den fazla virüs türü bulunduğu dikkate alındığında bu tür durumlara her zaman hazırlıklı olmamız gerektiği gerçeği ile karşı karşıya olacağımız açık. Önemli olan bu süreci toplumsal bağlarımızı güçlendirmiş, ailelerimizin ve devletimizin kıymetini bir kez daha anlamış ve biyogüvenlik riski konusunda farkındalık kazanmış olarak atlatmaktır. -Hastalığa yakalanmamak için mucize bir ilaç, besin veya bir yöntem var mı? Doğal olan her besin tek başına bir mucizedir aslında. Dengeli beslenmenin ve uyku düzeninin önemini konunun uzmanları sürekli vurguluyorlar. Ama Covid-19 için özel olarak koruyucu etkisini bildiğimiz bir besin olup olmadığını henüz bilmiyoruz. Literatürde sürekli yeni bilgiler ve sonuçları detaylandırılmamış ve bağımsız araştırmacılar tarafından henüz doğrulanmamış ilaç çalışmaları yayımlanıyor. Onlarca ilaç ve preparat ismi var, isimlerini burada paylaşmak yanlış bir yönlendirme olabilir. Bununla beraber, şu an güvenli ve bir nevi aşı görevi görebilecek ürün olarak konvelesan (immün plazma) seçeneği var ve biz de bu uygulamadan elde edilecek sonuçları merakla bekliyoruz. BU KURALARI NE KADAR SIKI UYGULARSAK SALGINI O KADAR HIZLI ATLATIRIZ -Toplumun neredeyse tamamının merak ettiği bir soru var. Dünya ve Türkiye'de normalleşme ve insanlar eski hayatlarına dönmeye ne zaman başlar? Bu salgında hastalanan veya yakınlarını kaybeden tüm vatandaşlarımızın zorlu bir süreçten geçtikleri açık onlara şifalar ve sabırlar dilerim. Yine sağlık çalışanlarımız, öğrencilerimiz, güvenlik güçlerimiz, devlet yöneticilerimiz, eğitim camiamız, esnafımızın ve tüm halkımızın yaşadığı sıkıntılar açık. Ancak salgının erken başladığım ülkelerdeki seyri izlediğimizde 2 ile 3 aylık bir süreçte salgınların kontrol altına alınmaya başlandığına dair veriler geliyor. Salgının ramazan ayında nasıl yansımaları olacak ve bayramda neler yaşayacağız merak konusu. İnsan bilmediği şeyden korkar, bugün bu virüsle ilgili bildiklerimiz bilmediklerimizin çok çok üstünde, bu bilgilere dayanarak neler yapmamız gerektiğini de biliyoruz artık. Bu kuraları ne kadar sıkı uygularsak salgını o kadar hızlı atlatırız diyebiliriz. Bu salgını konuşurken gelecekteki benzer salgınlarda görev alacak gençlerimizin biyoteknoloji, genetik, aşı ve ilaç geliştirme konularına ilgi duyacağı imkanları nasıl oluşturabileceğimizi de konuşmalıyız artık. Artık ülkemizde PCR cihazlarının üretilmesi, tanı kitlerinin geliştirilmesini, yeni nesil sekans analizi cihazlarının üretilmesini de konuşmalıyız. Gelecekteki olası salgınlar için acil eylem planlarımızı ve risk analizleri ile gerekli altyapılarımızı oluşturmayı da konuşmalıyız artık. SONUÇ OLARAK... -Bu salgın biter 2 yıl sonra yeni bir salgın başlar gibi bir endişe de var. İnsanlık kendisini yeni salgınlardan nasıl koruyabilir? Enfeksiyon geçiren kişilerin kanında koronavirusa karşı koruyucu antikorlar 10-20 gün sonra ortaya çıkıyor. Yapılan çalışmalar SARS için antikor cevabının 2-3 yıl devam ettiğini ortaya koymuştur. Virüsün mutasyona uğramış bir suşu ile birkaç yıl sonra karşılaşırsak ne olacak sorusunun cevabını şöyle açıklayabiliriz. Bu virüsün 20'den fazla proteini var. S proteini virüs-nötralize edici antikorların ana indükleyicisidir. M proteininin yüzeyde kalan amino ucu kompleman varlığında virüs enfektivitesini nötralize eden antikorları indükler. N proteini (nükleoprotein), doğal enfeksiyon sırasında dominant bir antijendir ve n-spesifik antikorlar, düşük düzeyde immün koruma sağlayabilir, bu antikorlar sero-diagnostik (tanısal) öneme sahiptir. Sonuç olarak her bir virüste farklı bir proteinde bir derece mutasyon olsa bile enfeksiyonu daha önce geçiren bir kişinin immün sistemi viral antijenlerin değişmeyen bölgelerini tanımaya devam edecek ve hasta olsa bile çok hafif geçirecektir. Dahası immün sistemimizi bir orduya benzetirsek bu virüs ile ilk karşılaştığımızda acemi neferlerle mücadele ediyor gibiyiz. İkinci karşılaşmada ise bağışıklık sistemimizdeki savunma hücreleri tam anlamıyla özel eğitilmiş askerler gibi olacağından iyileşen bir kişinin birkaç yıl içinde bu virüsle ikinci bir enfeksiyonu geçirme olasılığının çok düşük olduğunu, enfekte olsa bile daha hastalığı daha hafif veya asemptomatik olarak geçirilebileceğini öngörebiliriz. Aslında enfeksiyonu geçirip iyileşen kişileri doğal yolla aşılanmış bireyler olarak da görebiliriz. İnsanlığın bu tip salgınların etkilerini en hafif düzeyde atlatmasında; şeffaf bilgi paylaşımı, yardımlaşma, diğer ülkeler için ve toplumun diğer bireyleri için risk oluşturabilecek eylemlerden kaçınma, diğer ülke vatandaşlarını üzerlerinde deney yapılabilecek kişiler olarak görmeme ve sıralamakla bitiremeyeceğimiz ahlaki değerlerin yaygınlaşması gibi parametrelerin önemli olduğunu söyleyebiliriz.