İkta Sisteminin Türk İslam Devletleri’ne Sağladığı Faydalar Nelerdir? İkta ve Tımar Sistemi Arasındaki Farklılıklar

İkta sistemi, Büyük Selçuklu Devleti'nden beri tüm Türk İslam Devletleri'nde uygulanan, devlet ile birey arasındaki süreli bir anlaşmaya dayanan bir uygulamadı. Bu sistem ile devlet kendi arazisini bireye ödünç vermekte ve bireyden de bu arazi karşılığında birtakım gereklilikleri yerine getirmesini beklemekteydi. İkta sistemi ekonomik ve askeri alanda büyük etkileri olmuş bir sistem olarak tarih sahnesinde boy göstermiştir. İlerleyen zamanlarda ise ikta sistemi şekil değiştirerek tımar sistemine dönüşmüştür.

İKTA SİSTEMİ NEDİR?

İkta sistemi, devlete ait merkezden uzak bakir toprakların, devlet görevlilerine yaptıkları hizmet karşılığında verilmesidir. Bu sistemde toprağın mülkiyeti devlete aittir, lakin bu topraklardan elde edilen gelir ikta sahibine aittir. Yani ikta sahipleri bu toprakların belirli süreliğine zilyedi konumunda olup, bu toprakların sahibi değillerdir. İkta sisteminde, ikta sahipleri kendilerine verilen topraklardan elde edilen gelirleri maaş olarak kabul edip, kullanmaktadır. İkta sahipleri bu topraklar karşılığında olası bir savaş durumunda kullanılmaya hazır bir ordu yetiştirmek ile görevlidir.

İkta sistemi, bu sistemi kullanan devletlere tarih boyunca birçok açıdan büyük kolaylıklar sağlamıştır. Zira bu sistemle bir yandan bakir topraklarda tarım başlamış, diğer yandan ise mali sorumluluğu devlete ait olmayan askerler yetişmiştir. Bu açıdan da oldukça kullanışlı bir sistemdir.

İKTA SİSTEMİNİN AMACI

İkta sistemi ile birden fazla hedef aynı anda gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu nedenle ikta sisteminin amacı tek bir tane değildir. İkta sistemi ile hem ekonomi alanında, hem de askeri alanda birtakım başarılara ulaşmak hedeflenmiştir. İkta sisteminin bu amaçları da başarı ile yerine getirdiği söylenebilmektedir. İkta sistemi amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Olası bir savaşa hazır, ihtiyaçları devlet tarafından karşılanmayan etkili bir ordu oluşturmak,
• Merkezi otoriteyi sağlamlaştırmak,
• Tarıma bağlı üretimi arttırmak,
• Maaş vermek ve vergi toplamak gibi faaliyetlerle uğraşmayan bir mali yol izlemek

İKTA SİSTEMİ FAYDALARI

İkta sisteminin Türk İslam Devletleri'ne sağladığı faydaları oldukça fazladır. Bu sistem ile amaçlanan hedeflere ulaşılmış, bununda devlete büyük faydaları olmuştur. İkta sistemi faydalarını sıralamak gerekirse;

• Devlet, asker yetiştirmek için bütçe ayırma zorunluluğundan kurtulmuştur,
• Devlet, nakdi olarak bir maaş vermediği için, ekonomik güçlükler azalmıştır,
• Merkezi otorite güçlenmiştir,
• Boş ve bakir arazilerde üretim başlamıştır,
• Asker sayısı artmıştır,
• Tarımsal faaliyetler önem kazanmıştır,
• Taşradaki devlet otoritesi güçlenmiştir,
• Yerleşik hayata geçiş kolaylaşmıştır.

İKTA SİSTEMİNİ UYGULAYAN DEVLETLER

İkta sistemini uygulayan devletlerin sayısı oldukça fazladır. İkta sistemi Büyük Selçuklu Devleti ile uygulanmaya başlamıştır. Büyük Selçuklu'dan sonra Anadolu Selçuklu Devleti'nde de bu uygulamaya devam edilmiştir. Akabinde ise tımar sistemi, Emeviler ve Abbasiler başta olmak üzere, genel olarak tüm Türk İslam Devletleri'nde uygulanmıştır. Osmanlı Devleti zamanında ise ikta sistemi isim değiştirerek, tımar sistemi olarak varlığı sürdürmeye devam etmiştir.

İKTA VE TIMAR SİSTEMİ ARASINDAKİ FARKLILIKLAR

İkta ve tımar sistemi arasında ufak da olsa birtakım farklılıklar mevcuttur. Bu farklılıkları açıklamadan önce, tımar sisteminin ne olduğunu anlatmak gerekmektedir.

Tımar sistemi, Osmanlı Devleti tarafından uygulanan, önemli işler yapmış olan devlet adamlarına veya savaşlarda önemli başarılar kazanmış komutanlara, yaptıkları hizmetin bir karşılığı olarak toprak verilmesini konu alan bir sistemdir. Tımar sisteminde verilen topraklar, bakir olup, şehir merkezinden uzak ve ekilmemiş topraklardır. Tımar sisteminin belirli şartları vardır ve toprak sahipleri bu şartları karşılayamadığında, bu topraklar geri alınmaktadır. Osmanlı Devleti'nin tımar sahibine koyduğu şartları şu şekilde sıralanabilmektedir:

• Asker yetiştirerek, savaşa her daim hazır bir ordu oluşturulması,
• İlgili olduğu bölgedeki vergileri devlet adına toplaması,
• Toprağın ekilip, biçilmesi ve üretim yapılması

İkta ve tımar sistemi birbirlerine oldukça benzemektedir. Lakin bu uygulamalar arasında önemli farklılıklar da bulunmaktadır. İkta ve tımar sistemi arasındaki farklılıkların başında; ikta sisteminin Selçuklu Devleti'nde, tımar sisteminin ise Osmanlı Devleti'nde uygulanmasıdır. Tımar sistemi, ikta sisteminin Osmanlı'daki adıdır. İkinci ve asıl farklılık ise; ikta sisteminde elde edilen gelirin toprak sahiplerine, tımar sisteminde ise elde edilen gelirin devlete ve askerlere verilmesidir.