Türkçede kelimelerin yapısı, ses uyumlarına dayanır ve dildeki sesler birbirleriyle uyumlu olmalı, bu sayede dilin akışı ve anlaşılabilirliği sağlanır. Büyük ünlü uyumu, Türkçede kelimelerdeki ünlülerin birbiriyle uyumlu olmasını öngören kurallardan biridir. Büyük ünlü uyumu, kelimenin ilk hecesindeki ünlüye bağlı olarak, sonraki hecelerdeki ünlülerin belirli bir uyum içinde olmasını gerektirir. Hangi durumlarda büyük ünlü uyumu aranmaz, ne zaman aranmaz demeden önce, bu tanımı iyice anlamakta fayda vardır.
1. Alıntı Kelimeler:
Başka dillerden Türkçeye geçmiş olan kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Bu tür kelimeler, genellikle kendi dillerindeki ünlü uyumlarına göre kullanılır.
• Örnekler: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
3. Birleşik Kelimeler:
Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
• Örnekler: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
Büyük ünlü uyumu, Türkçenin zengin ses yapısına ve ahenkli bir dil olmasına katkı sağlar. Kelimelerin doğru telaffuz edilmesini ve anlaşılmasını kolaylaştırır. Ancak, aşağıda belirtilen durumlar gibi bazı istisnalar da bulunmaktadır.
o Bazı Ekler:
• -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil, -leyin gibi ekler büyük ünlü uyumuna uymaz.
• Örnekler: akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
o Tek Heceli Kelimeler:
• Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
o Bazı Türkçe Kökenli Kelimeler:
• Ana, kardaş ve alma gibi kelimeler Türkçe kökenlidir. Ancak zamanla anne, kardeş ve elma şeklinde dilimize geçmişlerdir. Bu durumda büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelirler.
