Kartallı kızın öyküsü

Sayat ya da bürkitçilik... Anadolu Türkçesiyle kartalla avcılık... Türklerin neredeyse binlerce yıldır kullandığı avcılık yöntemini izlemek için önce Almatı'ya oradan da Nura kasabasına geçeceğiz. Almatı'ya beş buçuk saatlik bir uçuşla ulaşıyoruz. Neyse ki koltuklar geniş ve ferah... Air Astana'nın modern uçakları Türkiye ve Kazakistan arasında her gün mekik dokuyor. Bu seyahatimizde şirketin Kıdemli Başkan Yardımcısı İbrahim Canlıel ile Türkiye Müdürü Karlygash Omurbayeva bize özel ilgi gösteriyor. Nura, Almatı'nın yaklaşık 200 kilometre doğusunda. Yol normalde bir buçuk saat sürüyor. Ama kar suyuyla delik deşik olmuş asfaltta ilerlemek bir hayli zor. Nura, dağların eteğinde, steplerin ortasında kurulmuş bir kasaba. Kasaba halkı çoğunlukla hayvancılıkla uğraşıyor. Yol boyu gördüğümüz koyun, sığır ve 'jılkı' (at) sürüleri bunun kanıtı. Hatta bu 'jılkı' sürülerinden birini görüntülemek için yoldan ayrılıyoruz... Çekimlerin ardından tam da yola çıkacakken, koca stepte üç metrekarelik, içi kar dolu çukura saplanıveriyoruz... Taş koyma, paspas yerleştirme gibi yöntemler sonuçsuz kalıyor. Aklımıza itfaiyeyi aramak geliyor. Ve yaklaşık 45 dakika sonra koca bir itfaiye aracı yanımızda bitiyor... Dev araç çivi söker gibi bizi çekip çıkarıyor.

TEK KADIN YARIŞMACI
Kartal Festivali, Nura'nın üç kilometre doğusundaki bir tepenin eteklerinde yapılıyor. Tepe, yarışma için şart, çünkü kartallar hedefe tepeden yollanıyor. Kimi Moğolistan'dan, kimi Kazakistan'ın çeşitli eyaletlerinden 40'a yarışmacı var. Her biri, kolundaki kartalıyla, sırasını bekliyor. 'Kartallı Kız' Akbota ile burada tanışıyoruz. Akbota, bürkitçiler arasındaki tek kadın. Yarışmaya Nura'dan katılıyor. Kartalı daha iki yaşında. Adı Akiyık... Akbota'nın dedesi, babası hep 'bürkitçi'... O da küçük yaşlarda kartalla tanışmış. Geçtiğimiz sene de yarışmaya katılmış, ancak kurt bürkitçilerin arasında şansı pek yok. Nihayetinde yarışmadan sadece bir sertifika ile ayrılıyor. Ama seneye ödül kazanacağına yönelik inancı tam.

BE ŞİKTAŞ İÇİN UÇURMAK İSTİYOR
Moğolistan'ın Bayan Ulgi bölgesinden katılan bir aileyle de tanışıyoruz. Dede, oğul, torun, maaile kartal avcısı... Zaten soyadları Bürkitbay yani Bürkitbey. Oğul Jandost'un kartalının ismi Muzbalak. Kartalı, torun Jasulan ile beraber uçuruyorlar. Sohbet ettiğimiz Jandost, Beşiktaş'ı, Beşiktaş'ın maskotunun kartal olduğunu biliyor. Jandost diyor ki: "Bir gün Muzbalak'ı Beşiktaş'ın stadında da uçurmak isterim." Festivalin ardından Akbota'nın Nura'daki evine misafir oluyoruz. Misafirperverlik üst seviyede... Akbota'nın babası bizim şerefimize bir koyun kesiyor. Zaten et, Kazak sofralarının baş tacı. Akbota daha 16 yaşında. Lise ikinci sınıfta okuyor. Dört kardeşi var. Akbota'nın dedesi de, babası da hep bürkitçi. Annesi, kartal olayına başta "Kız çocuğuna kartal ne gerek?" diye karşı çıkmış. Ama, Akbota'nın kartalına tutku derecesinde bağlı olduğunu görünce itirazı bırakmış. Kızından tek isteği derslerini ihmal etmemesi. Hani, parklarda genç kızlar köpeklerini gezdirir ya Akbota da işte aynen öyle kartalını gezdiriyor. Kah bakkala giderken, kah yürüyüşe çıkarken kartalı Akiyık da ona eşlik ediyor. Sokakta yürürken kartalıyla sohbet ediyor. Gökyüzünün en yırtıcı hayvanlarından birinin, gencecik bir kızın elinde munis bir şekilde durması, insanın biraz garibine gitmiyor değil. Kartalın jilet gibi gagasını Akbota'nın eline saplaması an meselesi. Ama Akbota, bir kediyi okşarmış gibi kartalını seviyor. Şaşkınlığımız da haliyle artıyor. Biz ayrılırken, 'Kartallı Kız' Akbota, keskin gözlü kartalıyla birlikte gelecek yıl kendisini izlemeye gelecek meraklıların yolunu gözlediğini söylüyor.

ŞAMPİYONUN KANAT AÇIKLIĞI 3 METRE
Her yıl şubat ayından düzenlenen Kartal Festivali'ndeki yarışmanın çeşitli kategorileri bulunuyor. 'Şakıruv' yani çağırmada tepeden bırakılan kartalın yaklaşık 300 metre ilerideki sahibine gelmesi sağlanıyor. 'Erkin' yani serbest uçuşta, kartalı bırakan bürkitçi, kartalı yeniden koluna çağırıyor. 'Şirga' kategorisinde ise kartal, atla çekilen içi doldurulmuş tilki ya da tavşanı en kısa zamanda yakalamaya çalışıyor. Kartalla avcılığın belki de en heyecanlı kategorisi ise gerçek bir av. Kartal, uzaklarda serbest bırakılan bir tavşan ya da tilkinin üzerine salınıyor. Puanlama sistemiyle yapılan yarışmalar iki gün boyunca devam ediyor. İki günün sonunda yarışmanın birincisi ise Almatı'dan katılan Eltay Müptekekulı... Eltay, kanat açıklığı neredeyse üç metreyi bulan 'Baljan' ile ödülleri topluyor.

YAŞA GÖRE İSİM KONUYOR
Kazaklar kartala 12 yaşına kadar isim takmış. Bir yaştan on iki yaşına kadar verilen isimler sırasıyla şöyle: Balaban, tirnek, tastülek, kantülek, kumtülek, kuvtülek, köktübit, kana, cana, berşın, barkın ve şongel.

TÜRKLERİN EN ESKİ AVLANMA USÜLLERİNDEN
Kartal ve insan arasındaki binlerce yıllık ilişkinin hikayesini, kendisi de bir Kazak olan ancak Türkiye'de yaşayan Prof. Dr. Abdulvahap Kara anlatıyor: ? "Kartalla avcılık, Türklerin en eski avlanma şekillerinden. Altı bin yıllık tarihi geçmişe sahip olduğu söylenmekle birlikte, biz onun tarihi izini kaynaklarda 2-3 bin yıl geriyekadar takip edebilmekteyiz. Arkeologlar bununla ilgili petroglifleri, yani kaya resimlerini Kazakistan'ın Tanbalı Tas ve Bayancürek kaya resimleri arasında tespit etmiştir. ? "Kartal yakalamanın dört farklı yöntemi var. Yuvadan yavru alma yönteminde sarp kayalara yuva yapan kartalların yuvasına iple inilerek yavru alınıyor. Tok kartal yakalama yönteminde avını yakalayıp yiyen ve iyice doyan kartal at sürülerek yakalanıyor. Ehil kartal ile yakalama yönteminde ise ehlileşmiş kartal havada uçan yabani kartal görüldüğünde salınıyor. İki kartal birbirlerine pençelerini batırarak sarmaş dolaş bir halde yere düşerler. Yabani kartal hemen yakalanıyor. Ağ ile yakalama yönteminde ise uzun sırıklara yem konuluyor. Yeme doğru süzülen kartal ağlara takılıyor."

BÜYÜK EMEK VERİLİYOR ?
"Kartal yakalandıktan sonra evcilleştiriliyor. Kartalların mizacı da tıpkı insanların ki gibi munis ya da ters olabiliyor. Munis kartalın yetiştirilmesi daha kolay. Yavru iken yuvadan alınıp yetiştirilen kartala 'kolbala' (kol yavru) deniliyor. Yetişkin iken yakalanan kartala verilen isim ise tüzkartal." ? "Kartal beslemek bir herhangi bir ev kuşunu beslemeye benzemez. Çünkü kartalın mevsimleri vardır. Bu mevsimlere göre kuşu ava çıkarmak, idman yaptırmak, tüylerinin yenilenmesi sağlamak gerekir. Kartallar eylül-mart ayları arasında ava çıkarılır." ? "Mart ayının ortalarından itibaren av mevsimi sona erer. Artık kartalın tüylerini yenileme mevsimi başlar. Kuşa bu mevsimde özen göstermek gereklidir. Tüy yenileme dönemini iyi bir şekilde geçiren kuş, eski tüylerinden tamamen kurtularak yepyeni, parlak ve canlı tüylere sahip olur. Tüy yenileme mevsiminde hayvana verilen yem miktarı arttırılır. Tüyleri gereğince yenilenen hayvan avlanma mevsiminde daha verimli olur. Çünkü, daha çevik ve atak hareket eder. Eğer hayvan bu dönemi iyi geçiremezse, tüyleri zayıf ve soluk olur. Kuşbeyleri için avlanma mevsimi karın düştüğü ekim ayından marta kadar sürer." ? "Ağustos ayından eylül ayına kadar olan süre, kartalın deyim yerindeyse antrenman dönemidir. Bu döneme Kazaklar 'kustı kayırıv' demektedirler. Bu dönemde, kuşbeyleri kartallarını, seyislerin yarış atlarını yarışa hazırladıkları gibi, ava hazırlarlar. Semiz kuşların kas etleri sertleştirilip güçlendirilerek uçuşa hazırlanır. Av döneminde kuşa iki günde bir yem verilir. Semiren ve tok olan kuş tilki avlamaz. Diğer yandan yeterince besin alamayan kuş da halsizleştiği için avda başarılı olamaz. Bundan dolayı av mevsiminde kartala verilecek yem miktarı iyi ayarlanmalıdır."

BİR AV KARTALININ 'EKİPMAN'LARI:
Tomaga: Kartalın gözleri çok keskindir. Göğe yükseldiğinde 10 kilometre mesafedeki bir tavşanı görebilir. Eğer kartalın gözü bir başlıkla kapatılmazsa hayvan rahat durmaz, sağa sola saldırır. İşte kartalların gözünün kapatıldığı başlığa tomaga adı verilir.
AYAKBAV: Kartalın iki ayak bileklerine deri kayıştan ayakbav yani ayak bağı denilen bağcıklar takılır. Bu bağcıklar 50 cm uzunluğunda olup, ucunda halkası vardır. Kartallar bu bağla uçar. Uçmadığı zamanlar bu halkalardan başka kayışlar geçirilmek suretiyle bağlanır. Eğitim esnasında bu halkalara sicim bağlanarak uçulur.
TUGIR: Kartalın her zaman durduğu, üç veya dört ayaklı sehpa biçimindeki oturağıdır.
BİYALAY: Kartalın çelik gibi pençesinden korunmak için kola takılan, deriden yapılmış bileklikli eldiven. Kartal daima sağ elde tutulur.
BALDAK: Yetişkin bir kartal 25 kilodan az değildir. Kuşbeyi bir kartalı sürekli olarak kolunda taşıyamaz. Bu yüzden kolunun altına bir destek koyar. Bu desteğe baldak denir.