Berivan Tapan/Aktuel
Kaya gazı, yeraltında şist adı verilen kayaçların içine sıkışmış olan bir çeşit doğalgazdır. Kömür yatağı metanı, sıkı kumtaşı ve metan hidratlarla birlikte, doğalgaz kaynakları arasında yer alan Kaya gazını ilk çıkarma çalışmaları ise, iki yüzyıl öncesine dayanıyor…
Kayanın öncelikle hapsettiği gazı serbest bırakır hale getirilmesi gerekiyor. Bunun için de hidrolik kırılma yani 'Fracking' denilen gazın bulunduğu kayanın içinde kırılmalar yaratıp basınçlı suyla yüzeye çıkarılıyor.
1980 yılı sonrası ABD, çeşitli devlet teşvikleriyle bu konuda iddialı. İlk kaya gazı üretimi, ABD, New York eyaletinde 1821 yılında gerçekleştirildi ve 1970 yılında endüstriyel ölçekte üretim sağlandı. Kaya gazının hidrolik çatlatma yöntemi ise yine ilk olarak 1950'li yıllarda ABD'nin Ohaio Eyaletinde uygulandı. Bugün ABD'deki yaklaşık bir milyon kuyuda bu yöntemin kullanıldığı ileri sürülüyor. ABD'de hâlihazırda 34 eyalette toplam 450 bin kaya gazı kuyusu faaliyet halinde.
Kaya gazının çıkarılma maliyeti, doğalgaza göre 2 kat daha pahalı durumda fakat uygun teknoloji ve yeterli mühendislik çalışmaları ile bu maliyet düşürülmeye çalışılıyor.
'İNSANA ZARARLI VE DEPREM TEHLİKESİ YARATIYOR'
Özellikle enerji fakiri ülkeler için önemli bir fırsat yaratacağı belirtilen kaya gazı ile ilgili endişeler de yok değil. Başta İngiltere olmak üzere Avrupa ülkeleri, kaya gazının çıkarılması sırasında kullanılan kimyasal maddelerin yer altı sularına karışma ihtimali bulunduğunu ve bunların insan sağlığına oldukça zararlı olduğu konusunda ısrarcı.
Öte yandan, yeraltındaki büyük kayaçlara kırılma işleminin, depremlere yol açabileceği öngörülüyor. İklim değişikliği uzmanları da kaya gazının bir fosil yakıt olduğunu ve yüksek oranda karbondioksit içerdiği için endişeli…
ABD Massachusetts Institute of Technology (MIT) tarafından 2011 yılında yayımlanan rapora göre, son 10 yılda hidrolik çatlatma uygulanan 20 bin kuyuda tespit edilen sorunlar incelendi ve sadece 43 ciddi su kirliliği olayına rastlandı. Bu 43 vakanın 21'inde yeraltı suyunun gaz ve hidrolik çatlatma sıvısı ile kirlendiği, 15'inde şantiye çevresinde yüzeyde kirlilik oluştuğu, 4'ünde su çekimi ve hava kirliliği sorunlarının ortaya çıktığı diğer 3'ünde ise atık toplama sorunlarının bulunduğu görüldü. Aynı raporda, "Bu konudaki riskin büyük olduğu ve sadece birkaç kuyudaki hatalı işletmenin bile ciddi çevre sorunları yaratabileceğine dikkat edilmesi gerektiği" ifade edildi.
RUSYA VE ÇİN KARŞI KARŞIYA MI GELECEK?
Neredeyse bütün ülkelerde az ya da çok kaya gazı bulunuyor. Yeterli teknolojiler geliştirildiğinde ise enerji ihracatında tekel olan ülkelerin tekeli kaya gazı ile birlikte böylece kırılacak. Özellikle Rusya bu konuda endişeli. Çünkü Rusya'nın artık doğalgazını satamayacağı, buna karşın ABD'nin zaten yeterli olan teknolojisiyle bu gazı ihraç etmeyi amaçladığı biliniyor. Son günlerde bunun için Senato'dan onay alınması bekleniyor.
ABD, Çin, Kanada ve Avustralya kaya gazı konusunda en çok rezervi bulunan ülkeler arasında… Tahmini kaya gazı rezervinde ise, ilk sırayı Çin alıyor. Avrupa'da ise Norveç ve Polonya 80 ve 187 milyar metreküp tahmini rezerv ile ön sıralarda… Brezilya ve Arjantin de kaya rezervi yüksek ülkeler arasında.
TÜRKİYE'DE DURUM
Yıllık doğalgaz tüketimi 50 milyar metreküp olan Türkiye, kaya gazında henüz kesin olmamakla birlikte dünyada hatırı sayılır ülkeler konumunda olduğu iddia ediliyor. Kaya gazının petrol fiyatlarını yüzde 40 aşağı çekebileceği öne sürülüyor. TPAO ile dev petrol şirketleri Shell, TransAtlantic ve Valuera sismik çalışmalarını sürdürüyor. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), kaba bir tahmini hesapla 20 trilyon metreküplük kaya gazı rezervi olabileceğini bildirdi. Güneydoğu Anadolu'da arama çalışmaları ise başlamış durumda. Bu yıl içinde ilk sondaj ve arama kuyusu açılacak. Trakya havzasında da bir başka şirket arama ve üretim çalışmalarını sürdürüyor. Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Trakya, Karadeniz, Doğu Anadolu, Tuz Gölü civarı ve Toroslar, kaya gazı olduğu düşünülen alanlar.
UZMANLAR NE DİYOR?
İTÜ MADEN FAKÜLTESİ ANABİLİM DALI BAŞKANI PROF. DR. ABDURRAHMAN SATMAN
#Türkiye'de gerçekten söylendiği gibi hatırı sayılır bir kaya gazı rezervi var mı?
Türkiye'de rezerv var demek yanlış. Potansiyel var ama o potansiyelin rezerve dönüşüp dönüşmeyeceği belli değil. Çok da olumlu olduğu söylenmiyor. Hala araştırma safhasında. Büyük rakamlara dönüşmesi için bütçenin ayrılması, araştırmanın yapılması gerekiyor. Birileri çıkıp Türkiye'nin çok büyük rezervlere sahip olduğunu söylüyor ama daha potansiyel belli değilken rezervden söz etmek çok yanlış.
#ABD'de ve Çin'de durum nedir?
ABD, enerji kaynağı olarak kaya gazını devreye çoktan sokmuş durumda. Üretime dönüştürmek için bütün çalışmaları yapmış durumdalar.
Ama daha Çin devreye girmedi. 2030'da ise Çin'in üreteceği kaya gazı ile petrolü ile birinci sırada olan Ortadoğu'ya ve doğalgazı ile birinci sırada olan Rusya'ya rakip olması öngörülüyor. Şu anda ABD, enerjisinin 4'te 3'ünü, doğalgazının ise yüzde 95'ini ithal ediyor.
#Kaya gazının çıkarılmasının maliyeti nedir?
Doğalgazın 50-60 yıllık bir ömrü var. Normal doğalgaz üretim fiyatının kaya gazı üretim maliyeti arasında fark var. Ama ilk aşamada kaya gazı ucuzdur demek yanlış. Çünkü bunun yatırıma dönüşmesi sırasında önemli bir bütçe ayrılması gerekiyor.
#Kaya gazının çıkarılmasında bazı riskler olduğu belirtiliyor. Sözce öyle mi?
Kaya gazının çıkarılması sırasında riskler vardır doğru. Mikro depremlerden söz etmek de mümkün. Ama dikkatli yapıldığında ve doğru tasarlandığında bu risk iner.
SU POLİTİKALARI UZMANI DURSUN YILDIZ
#Kaya gazının çıkarılması sırasında önemli oranda suya ihtiyaç olduğunu söylüyorsunuz…
Enerji, su ve gıda politikaları bir arada değerlendirmeli. Kaya gazının çıkartılması sırasında oldukça yüksek oranda suya ihtiyaç duyulacak. Bu durum, Türkiye'de suyun bulunduğu bölgelerde tahsisi açısından sorun yaratabilir.
#Çıkartılma işlemleri sırasında suyun kirleneceği iddiası ne kadar doğru?
Yer altı sularının kirlenmesi mümkün. Bu nedenle de özellikle Trakya ve Güneydoğu'daki yer altı sularıyla ilgili ciddi çalışmalar yapılması gerekiyor. Örneğin, ABD, suyun kirlenmesini önlemek amacına hizmet eden yönetmeliğini daha katı hale getirdi.
#Peki, Türkiye'deki rezervler ile ilgili ne söyleyebilirsiniz?
Türkiye'de rezervin olduğu kesin. Amerika'daki yetkin merkezlerin yaptığı çalışmalarda da bu ortaya konuldu. Ama Türkiye'yi rahatlatacak bir rezerv değil. Rusya'ya olan doğalgaz bağımlılığımızı azaltacak bir rezerv değil de diyebiliriz.
Öncelikle kaya gazı rezervlerinin tespit edilmesi, teorik uygulama rezervlerinin olup olmadığını bilebilmek için sondaj kuyuları şart. OrtaAnadolu, Güneydoğu ve Trakya'da kaya gazı rezervleri var. Hatta bununla ilgili Güneydoğu'daki çalışmaları Shell başlattı. Önce bu çalışmaların yapılması, onun ardından üzerine konuşmak gerekiyor. Çünkü her petrol kuyusundan petrol çıkarılamayacağı gibi her kaya gazı rezervi de kullanılır hale getirilemeyebilir. Çünkü maliyeti oldukça yüksek.
#Kaya gazı dünyayı nasıl şekillendirecek?
Kaya gazı, dünya enerji denklemini yeniden oluşturacak. Özellikle Rusya, Çin ve ABD açısından…
Kaya gazı şu anda ABD'yi süper güç haline getirdi. ABD'nin dünya enerji denklemindeki yerini daha da sağlamlaştırdı. ABD, petrol ithal eden ülke konumundan, kaya gazı ihraç eden ülke konumuna geçecek. Böylece enerji bağımlılığından da kurtulacak. Bu günlerde ABD, sıvılaştırılmış doğalgaz ihracatı yapabilmek için senatodan izin çıkarılmasını bekliyor.
Kısa bir süre sonra ABD'nin kaya gazı, Rusya'nın doğalgazıyla karşı karşıya gelecek. Bunun için kaya gazı için ihracatı için şimdiden Panama kanalı genişletiliyor.
Çin'de ise durum şu; kaya gazı teorik rezervinin ABD'dekinden daha fazla olduğu söyleniyor. Ama Çin'in kaya gazının kullanılır hale getirilmesi için gereken teknolojiye erişmesi gerekiyor.
Çin ileride oyunun tekrar kurulmasında önemli bir aktör olacak. Enerji analistleri, buna dikkat etmeli.
