Çocuğunuzda “Messi geni” olabilir

Biraz çalışmalarınızdan bahsedin. Ne amaçlıyorsunuz?
Türkiye'yi olimpiyat düzeyinde temsil eden altın madalya almış, güzel dereceler elde etmiş sporcuların gen yapılarını analiz etmek istiyoruz. Daha önceden yaptığımız pilot çalışmalarda belli bulgulara eriştik. Bu pilot çalışmalar çok üst düzey sporcularla ilgili değildi. Önceden de özellikle futbolcularla ilgili çalışarak, onların belli genetik analizlerini yaptık. Amacımız başarılı sporculardaki belli genetik belirteçleri (marker) belirleyebilmek. Bizim hipotezimiz doğrulanırsa, daha sonra bunu erken yaşta olimpiyat komitelerine uygulayabiliriz.

Bu konuda dünyanın önde gelen ülkelerinin yaptığı ciddi araştırmalar yok mu?
İspanya, İtalya ve Polonya bir süredir spor genetiği çalışmaları yapmaya başladı. Ancak bu konu üzerinde ciddi tartışmalar var. Bazı uzmanlar, "belli genlere bakılarak spordaki başarı faktörünün ortaya çıkartılamayacağını" iddia ediyorlar. Ancak kardiyoloji uzmanları, bundan 15-20 yıl önce, "ACE" dediğimiz genlerin kardiyovasküler risk faktörü olamayacağını iddia ediyorlardı, ancak günümüzde bizlerden istedikleri en önemli genetik belirteç. Bugün "ACE" geni sadece kardiyovaskülerde değil, spor genetiğinde de analiz bir gen. Genetiğe bakarak başarılı bir sporcunun anlaşılacağına inanmayan bilim insanları 10 yıl sonra bize, "Genlere bakın da çocukların hangi aktiviteler uygun olduğunu söyleyin" diyecekler.

Bütün spor dallarında genetik faktörü etken midir?
Daha ziyade bireysel sporlar için bunu söyleyebiliriz. Ama futbol ve basketbola da uygulanıyor. Zaten bu çalışmalar, futbolcu çalışmaları ile başladı. Real Madrid'li bazı futbolcuların genetik yapısına bakıldığını ben yayınlardan, hatta o yayınları yapan hoca ile de bağlantı kurduğum için biliyorum. O hocaya "Hangi oyunculara baktınız" diye sordum. Tabii ki etik olarak söylemedi, söylenmez zaten. Ben de söyleyeceğini ummuyordum. Ama onlar bunu yapıyorsa, mutlaka alt takımlarında da bunları uyguluyorlar. İtalya'da Milan takımı gen çalışmalarına 2000'li yıllarda başladı. Juventus'un da futbolcuları daha güçlendirmek adına biyoteknolojik konularla uğraştıklarını biliyorum

Türkiye'de bu konuya odaklansak futbolda dünya markası olabilir miyiz?
Tabii ki. Sadece futbol değil. Biz bunu basketbol, atletizm, güreş, halter, boks için de çalışıyoruz. Tabii bu sadece genetikçilerin değil, fizyolog, anatomist, doktor, psikolog ve diyetisyenler olmak üzere birçok branşın bir arada çalışmasını gerektiren, multidisipliner bir iş. Bu tarz merkezlere ihtiyaç var.

Siyahilerin, spor ve müzikte çok başarılı olması da genetik bir faktör değil mi?
Onların kas yapıları çok farklı ve çok daha etkili çalışıyor. Çok enteresan bir şey var. Uzakdoğu'daki Endonezya, Çin, Japonya'da insanlar genellikle masa tenisi gibi sporlarda çok başarılılar. Ama futbola gelince, çok seri olmalarına rağmen, onlar "Topu alayım da ara pası yapayım" diye düşünmeye başlarken, karşı takım önlemini alıyor. Çok elastikler. Jimnastikçilerini izleyin, insanların bu kadar elastik olmalarına inanamazsınız. Ama takım sporu veya hız ve kararı gerektirecek sporlarda o kadar başarılı değiller. İşte burada bazı şeyler saklı! Bunları bulmamız lazım.

Ölümcül gene dikkat!

Manisasporlu futbolcu Gökhan Kaya'nın ani ölümü spor dünyasını yasa boğmuştu. O ani ölümlerin nedeni ağır antrenman koşulları olarak gösteriliyor ama genetikler faktörler burada önemli bir ipucu değil mi?
Kesinlikle öyle. Genç sporculardaki ölümlerde de belli genler var ki, bunlar sporcuların kardiyolojik ve metabolik testlerinde belli olmuyor. Bazı mücadele gerektiren sporlarda çocuklar genç yaşta aniden ölüyorlar. Bu konuya da Sağlık Bakanlığı'nın veya spor kulüplerinin el atması lazım. Şu anda buna aday olan dört-beş gen var. Hele bir tanesi var ki, o gen birçok ölümle bağdaştırıldı.
O zaman o genlerin önceden tespit edilerek bu ölümlerin önüne geçilmesi de söz konusu olabilir, öyle değil mi?
Evet, o genleri taşıyan kişilere farklı sporlar yaptırılabilir. Mesela mücadelesi az sporlara yönlendirmek mümkün... Kamerunlu Vivien Foe, McRea adlı bir basketçi, yine bir Rus jimnastikçi… Bu çocuklar hep aynı gen yüzünden, bir antrenman sonrasındaki bir veya bir buçuk saat diliminde öldüler. Yazık günah!

"İleride doğar doğmaz yeteneklerimizi bileceğiz"

İleride gen analizi artık çocuğa doğar doğmaz mı yapılacak?
Evet aynen öyle. Artık bizim geleceğimiz biyoinformatikte olacak. Ne yapacak biyoinformatikçiler? Bir damla kan alındıktan sonra, belki üç hafta, belki üç ay sonra elinize adınızın, soyadınızın yazıldığı bir flaş disk gelecek. Örneğin hangi kromozom sayınızın üzerine tıkladığınızda, o kromozomunuzdaki dizileriniz belirecek. Bir bakacaksınız, mesela orada bir mutasyon var. Üstüne tıkladınız, bir bilgi kutusu çıkacak, diyecek ki önemli değil, şu ana kadar hiçbir hastalıkla bağdaştırılamamış. Sonra ikinci mutasyon! Şu ana kadar şu hastalıklarla bağdaştırılmış. Veya kansere yatkınlık, psikiyatrik hastalıklara yatkınlık genleri… İşte her şey bu yöne gidiyor.

Bu durum işe alımlarda kafa kağıdı olabilir mi?
Helsinki Deklarasyonu'na göre insanların gen yapısı, istihdam, işe alım veya işten çıkarılmayla ilişkilendirilemeyecek. Bu çünkü çok büyük sorunlara gebe. Siz bende kansere yatkınlık genlerim olduğunu bilirseniz o zaman bana niye yatırım yapasınız ki?

O zaman ileride de bütün bu bilgiler gizli kalmaya devam edecek öyle mi?
Evet.

Bu durumda bu bilgilerin telekulak tarafından elde edilmesi de çok büyük sorunlara yol açmaz mı?
Kesinlikle.

Meslek dallarında genetiğin ne kadar etkisi var? Mesela gazetecilik geni olabilir mi?
Kişisel ilgi veya bir konuyu araştırma altyapınız genetikle bağdaştırılabilir. Ben yıllar önce kan grupları ile meslekler arasında bir bağlantı kuran bir araştırma yapmıştım. O sırada Diş Hekimliği Fakültesi'nde çalışırken öğrencilerden 500'ünün kan gruplarını aldım. Ama istatistiki bir anlam çıkmadı. Demek ki şu ana kadar geldiğimiz noktada böyle bir bilgiye sahip değiliz. Ama olmayacak diye bir şey yok. Önümüzdeki 20-25 yıl birçok gelişmeye gebeyiz. Mesela GDO'da. GDO'da da, geri kalmamak için hamle yapılması gerektiğine inanıyorum.

"Türkiye GDO'da hamle yapmalı"

GDO konusunda niye hamle yapmamız gerekiyor?
Genelde bilim insanları, bitkiler, besin değeri yüksek sebzeler, meyveler üzerine çalışıyorlar. Tartışma ise şu: Yatay ve dikey sıçramalar vardır. Diyelim ki bir pirince soğuğa dayanıklılık genini aktardık. Böylece tundralarda artık pirinç yetiştirebileceğiz. Bu güzel bir gelişme olur ve atıl toprakların değerlendirilmesi anlamına gelir..
GDO tartışmalı bir konu. Özellikle GDO'ların kanserojen olduğunu söyleyen çok uzman var. Sizin bu konuda argümanınız nedir?
Çok doğru. Cep telefonu kullanımının kansere yol açması da literatüre girmiş bir durum. GDO'nun tarihçesi de eski değil. Ben A bitkisinin genini alıp B bitkisine aktardım diyelim. Bunun besin içeriği, mineral, protein, vitamin içeriği değişmiyorsa, bir arada alıyorsam, zaten bu besindeki bu özelliği de yemek yerken karıştırıyorum. Tek bir organizmaya aktarıldığında sorunun ne olacağı tartışılır.

Kansere Yatkınlık Geni

Biraz da genetik ve kanseri konuşalım. Angelina Jolie'nin kansere yatkınlığı ve memelerini aldırması geçtiğimiz aylarda çok konuşuldu… Kanser genetik faktör çok fazla diyebilir miyiz?
Hep genetikle kalıtsal faktörler çok karıştırılır. Evet, kanser genetiktir ama o genetiği tetikleyen çevresel faktörler de bizleri kanserleşmeye götürebilir, epigenetik faktörler gibi. İlla genlerdeki mutasyonlar kansere yol açar demek doğru olmaz, bu genlerin düzenlenmesinde sorunlara yol açan faktörler de bizi kansere götürebilir.
Ama kansere yatkınlık geni, Jolie'nin yaptığı gibi kadının iki memesini birden aldırmasını gerektirir mi?
Aslında bu klinisyeninin ve o klinisyenin beraber çalıştığı genetik uzmanın konsültasyonuna bağlıdır. Bu vakada Angeline Jolie haklı olarak korkmuş sanırım, yani biraz anksiyetik bir durumdan söz edebiliriz. Ama muhtemelen klinisyeniyle beraber aldığı bir karardır.

"İleride uzaylılara benzeyeceğiz"

100 bin yıl sonra insanların daha farklı olacağı konuşuluyor… Niye değişiyoruz ve nasıl olacağız ileride?
Çevreye adapte olmak diyebiliriz buna. Zaten insanlığın biraz gidiş yönüne baktığımız zaman, çene yapısının ufalması, korkunun ve görme kısımlarının daha gelişmesi, beynimizin büyüyeceği, alnımızın genişleyeceği, yani biraz daha televizyonlarda gösterilen uzaylılara benzeyeceğimiz yolunda bir görüş var. Büyük kafalı, ince vücutlar… Mesela bağırsağımızın ufalacağı, yeme, içme sistemimizin değişeceği de söyleniyor. Belki 10 yıl sonra hiç bağırsak olmayacak. Çünkü hapla besleneceğiz, direkt kana karışacak.
Ağız tadımıza ne olacak?
İşte o sosyal bir faktör. Belki öyle bir an gelecek ki insanlar sadece hayatını idame ettirmek için besin almaya başlayacaklar.
Belki de internette yaşayan, haplarla beslenen, hızlı hayata uyum sağlayabilmek için biyonik insanlara doğru mu gidiyoruz?
Bence de öyle. Çok doğru! Ama şu da var. Beyindeki bağlantıları, nöronların bağlantılarını hesaplayabilecek bir bilgisayar daha yok. Beyin dinamiğini araştıran bilim insanları tahmin edemiyorlar. İnternette dolaşan bir şeyden daha bahsedelim. Bize "DNA'nızı verin, size atanızı söyleyelim" diyen internet siteleri var. Ben şunu merak ediyorum. Tutun ki, "Arap kökenli çıktım. Ne olacak? Ne fark edecek ki?"
Bu çok tehlikeli bir durum değil mi?
Evet, tehlikeli. Geçmiş geçmişte kaldı. Herkes işini yapsın, gerisi önemli değil.

Duygu LELOĞLU / AKTÜEL