Mozzarella dünyaca tanınmış bir İtalyan peyniri ve ülkenin önemli ihraç markası. Özellikle manda sütünden yapılıyor. Binlerce yıl önce Avrupa'da nesli tükenmiş, sıcak aşığı mandayı son birkaç yıldır Avrupa'nın çetin kış koşullarına adapte eden Almanlar, hem yedikleri otlar sayesinde bozulan ekosistemlerini düzenlemelerine katkı verdiği hem de mozzarella üretimini sağladığından dolayı bu hayvanlar sayesinde bir taşla iki kuş vuruyorlar.
Anadolu'da "Manda yuva yapmış söğüt dalına/Yavrusunu sinek kapmış gördün mü?" sözleriyle türkülere bile konu alan mandanın üretimi Türkiye'de özellikle 2010 yılına kadar vahim bir noktaya varmıştı. Anadolu'nun hakiki sığırı olan manda sayısı ve üretimi dibi bulmuştu. 2003 yılında 60 bin olan, sağılan manda sayısı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2009 yılına gelindiğinde neredeyse yarı yarıya düşerek 32 bine kadar inmişti. Özellikle 2010 yılından sonra devletin de desteği ile bu sayı ülke genelinde 100 bine erişti.
Manda'nın gözden düştüğü ve köy evlerindeki çocukların yetiştirici babalarına baskı yapıp ithal inek almasını istedikleri dönemde önemli bir nokta unutulmuştu. Anadolu koşullarına ve mikroplarına karşı ithal inekten daha dayanıklı olan manda hiç hastalanmadığından veteriner maliyeti çıkarmıyor, inek için "kalitesiz" ve küçük olan otları dahi yiyebildiğinden masrafsız beslenebiliyor, Anadolu'nun her türlü bölgesine kolaylıkla uyum sağlayabiliyordu. Ayrıca Aktüel'e konuşan İstanbul Damızlık Manda Yetiştiriciliği Birliği başkanı Sezai Ural, "ben bile manda etinin kolesterolünün inekten çok daha düşük olduğunu süreç içinde öğrendim" diyor.
Ural Türkiye'de şu an 100 bin civarında olan manda sayısının 1975-82 yılları arasında bir milyon olduğunu özellikle 24 Ocak Kararları'nın ardından hızlanan tarımda endüstrileşme dönemiyle birlikte inek ve sığır altın çağına geçerken mandanın gözden düştüğünü vurguluyor. O dönemden sonra vitamin ve mineral değeri düşük fakat içine konulan kimyasallar sayesinde bozulmadan raflarda duran kutu sütünün hükümranlığının bu gelişmede büyük payı olmuş.
Türkiye'de bir tür "tersine göçü" sağlayan gelişme ise Tarımsal Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü'nün (TAGEM) işe el koyup manda ıslah projesini hayata geçirmesi. Bu projenin temel amacı Türkiye'deki mevcut mandalar içinden en iyilerini seçip bunlardan üretilecek nesille manda başına düşen yıllık 1,5 ton sütü 3 tona kadar çıkarmak. Böylece verimliliği arttırarak hastalık ve beslenme açısından maliyeti neredeyse sıfır olan manda'nın sütüne daha uygun fiyatlarla yaygın erişimi sağlamak mümkün olacak.
Türkiye'den 20-30 yıl önce bu tip ıslah projelerine başlayıp dünya ihracatında bir numara olan İtalya bunu başaran bir ülke. Türkiye'deki Islah projesi 17-18 ilden 20 bin mandayı kapsıyor. Ural " İstanbul'da sayısı 10 bine ulaşan mandalar içinden bin 500'ünü seçip, projeye dahil ettik. Bunlar içinden de en kaliteli 50'sini seçeceğiz" diyor. Bu seçimi yapabilmek için de hayvanlar laktasyon dönemleri yani doğumlarından süt vermeleri kesilinceye kadar olan süre boyunca sıkı mercek altındalar. Her ay süt verimleri ölçülüyor, altı ayda bir doğum ağırlıkları tartılıyor. En iyi erkek yavrular bulunuyor. Bu çok önemli zira böylece doğaya uygun bir şekilde yani herhangi bir genetik müdahale olmadan "doğal elit bir nesil" yaratmak hedefleniyor. Proje başarıya ulaştığı takdirde ilk beş yıl içinde sonuç alınmaya başlanacak, tam randımanlı hale 25-30 yıl içersinde ulaşılacak.
Bütün çaba bir zamanlar bir milyon mandaya sahip Türkiye'yi şu an 400 bin mandayla dünyanın bir numarası olan İtalya'nın geldiği noktaya taşımak. Mandaların bir ülkede ineklerden aşağı yanı olmadığını ve göz ardı edilmemesi gerektiğini en iyi gösteren ülkeler ise Hindistan, Pakistan ve Azerbaycan. Pakistan'daki yaklaşık 22 milyon manda, Türkiye'dekilerin iki katı süt verebildiğinden büyük nüfusa sahip ülkenin iç talebinin yüzde 60'ını karşılayabiliyor. Mandacılığın Türkiye'de altın çağına ulaştığı takdirde katkısı ise ithal inek yoluyla yurtdışına giden milyarlarca liranın yurtiçinde kalması olacak.
Mayıs 2013'te Bangkok'ta düzenlenecek Dünya Manda Kongresi'ne katılacak Ural, Aktüel'e şimdiden 2015'te bin 500 akademisyenin katılacağı bir sonraki Dünya Manda Kongresi'nin İstanbul'da düzenlenmesi için aday olacaklarını söylüyor.
Manda yetiştiriciliğine sıfırdan başlayacak yatırımcılar önce sağılabilecek durumda olan 50 hayvan edinmeli. Derisi güneşe karşı daha hassas olduğundan dolayı öğlen saatlerinde suya girip çamura bulanması gereken bu hayvanların bu temel ihtiyacına yönelik olarak sulak ya da çamurlu göllerin olmadığı yerlerde suni ortam oluşturulmalı. Fakat bu ihtiyaçlar modern yetiştiricilikte rahatlıkla karşılanabiliyor.
Kemal Pehlivanloğlu
