20. yüzyılın başlarından itibaren daha önce görülmedik ölçekte büyük bilimsel projeler, uzay çalışmaları, yatırımlar birbiri ardına yapıldı. Bu projelerin en fazla heyecan yaratanlarından sonuncusu Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi CERN'de gerçekleştirilen Higgs Bozonu projesi oldu. Proje bilimsel yönü kadar felsefi yönüyle de çok tartışmalara konu oldu. Ama işin bir de mali yönü vardı. Bu proje öncekiler gibi bilimsel, teknolojik yönü kadar maliyet boyutuyla da dev bir profil çiziyordu. Tüm bu projeler, keşifler insanlık adına çok değerliydi ve bu yüzden kesenin ağzını açmak gerekiyordu. Örneğin dünya dışı zeki varlıklarla iletişim kurmak umuduyla NASA tarafından başlatılan ve yıllarca milyonlarca dolar aktarılan SETI projesi 2011 yılında durduruldu. İşte atom bombasından Higgs Bozunu'na son yüzyılın en büyük bilimsel ve teknolojik projeleri, keşifleri ve onların insanlığa abartılı rakamlara mal olan ama dikkatlerden kaçan mali boyutları.
DNA'LAR İÇİN 4,6 MİLYAR DOLAR
Bugün gazetelerde hemen her gün keşfedilen yeni bir DNA ile ilgili haberlere rastlamak mümkün. Ama bu duruma gelinmesinin ardında uzun soluklu ve oldukça maliyetli dev bir proje yatıyor. 1990-2003 yılları arasında dünyanın en iyi genetik bilimcilerini bir araya getiren ve 24 insan kromozomunun araştırılmasını 20 ayrı kurum arasında paylaştıran Genom Projesi, hem çalışmaların genişliği hem de maliyeti açısından "Biyolojinin Apollo Projesi" olarak nitelendirildi. Projenin sonuçları her biri 500 sayfa tutan 2 bin kitapla açıklandı. Bu çalışma ise insanlığa 4,6 milyar dolara mal oldu. Günümüzde suçluluk geni bulundu, şişmanlık geni bulundu gibi haberlerin altında aslında 5 milyar dolara yakın yatırım yatıyor.
HIGGS BOZONU'NUN KEŞFİ
Bugüne kadar varlığı tespit edilememiş bu bozona tesadüf edebilmek için 27 kilometre çapında Hadron Çarpıştırıcısı denilen bir makine ve sistemin kurulması gerekti. Varlığı kesin olmayan ve görünmez boyutlarda olan bu atomaltı parçacık için yerin yüz metre altında kurulan bu muazzam mekanizmanın yanı sıra, yürütülmesi için gerekli çalışmalar ve kullanılan metotlar da bir o kadar muazzamdı. İspatla sonuçlanırsa bilimsel çalışmalara büyük ufuklar açacağı söylenen bu projenin muazzam olan bir diğer tarafı ise maliyetiydi. Minicik Higgs Bozonu'na rastlamak için yapılan çalışmaların maliyeti 5 milyar Avro'ya ulaştı. Bu rakam aynı zamanda enerjinin nasıl kütle sahibi olabildiği sorusunun da cevabının maliyetiydi.
YENİ ENERJİ NÜKLEER FÜZYON İÇİN 15 MİLYAR AVRO 
Uzun süreden beri fosil yakıtların ve nükleer enerjinin atıkları insanın başını ağrıtıyor. Gezegeni de mahveden bu enerjilere alternatif arayışları yok değil. Bunlar içinde en çok güneş ve rüzgâr enerjisinin adı geçse de bu konuda uluslararası toplumun en fazla ümit beslediği yeni enerji kaynağı umudu yine nükleer ama bu defa Nükleer Füzyon. Bu proje ağır atom çekirdeklerini parçalayarak enerji üreten bildiğimiz nükleer santraller yerine güneşteki şartları oluşturarak atomları kaynaştıran termonükleer tepkimeye dayanıyor. Japonya, Rusya, Güney Kore, Hindistan ve Avrupa Birliği'ni 35 yıl sürmesi öngörülen araştırmalar için büyük bir yatırım yapmaya yönelten bu projenin ilk çalışmalarına 2010 yılında başlandı. Nükleer füzyonu sanayileştirebilmeyi hedefleyen proje gerçekleşirse çevre kirliliğine karşı da büyük bir umut doğacak. Bu dev proje için uluslararası topluluğun ortaya şimdilik koyduğu rakamsa 15 milyar Avro.
BU RAKAMLARLA BAŞKA NELER YAPILABİLİR?
>> Dünyada içilebilir suya ulaşma sorununu çözmek için öngörülen miktar: 10 milyar dolar >> Tüm dünyadaki açlık sorununu gidermek için öngörülen miktar: 19 milyar dolar
>> 2011'de BM'nin acil yardım koordinatörünün Afrika'da hayatların kurtarılması için acil gerekli olduğunu bildirdiği rakam: 1,3 milyar dolar.
>> Gelişmekte olan ülkelerdeki beslenme yetersizliği içindeki 140 milyon çocuğa A vitamini ve çinko destekli mikro besin desteği için gereken miktar yıllık 60 milyon dolar.
>> Dünyada demir ve iyotlu tuzdan yoksun gıdalarla beslenen 2 milyar insan için zenginleştirilmiş gıda programı uygulaması için gereken miktar yıllık 286 milyon dolar.
>> Dünyada malarya, AIDS gibi hastalıklara yakalananların tedavisi amacıyla 3 milyar aşıyı sağlamak için gereken miktar: 1.7 milyar dolar.
>> Dünyada okuryazarlığı hakim kılmak için gereken kaynak Genom ve Higgs Bozonu projeleriyle eşit: 5 milyar dolar.
ATOM BOMBASI İÇİN 24,5 MİLYAR DOLAR
Büyük bilimsel projelerin amacı her zaman insana ve hayata hizmet etmek olmadı. Kimi zamanda en fazla insanı en kısa zamanda yok etmeyi amaçladılar. Bu açıdan en büyük proje ise şüphesiz Manhattan Projesi olarak bilinen ilk atom bombasının yapılışı oldu. İkinci Dünya Savaşı sırasında gizli olarak nükleer bir bomba yapımını hedefleyen Manhattan Projesi dünyanın en iyi nükleer fizikçilerini toplarken Hitler'in dünyayı ele geçirmesinden korkan Albert Einstein, bombanın yapım ekibinde başı çeken Enrico Fermi gibi büyük fizikçilerin de katkılarına sahne oldu. ABD'nin en iyi nükleer fizikçilerinin 1942'den 1946'ya kadar uğruna ter döktüğü proje o güne kadar görülmüş en büyük kitle imha silahının gerçekleştirilmesiyle neticelendi. Bu dev proje İkinci Dünya Savaşı'nı bitirdi bitirmesine ama bunun bedeli Hiroşima ve Nagazaki'de birkaç dakika içinde yüz binlerce insanın yok edilmesi ve gelecek on yıllarda da sakat milyonların doğması oldu. Kitlesel ölüm projesinin bir diğer bedeli ise o dönem için 2 milyar dolara ulaşan mali boyutu oldu. Bu rakam günümüzün değerlerine vurulduğunda projenin gerçek bedeli 24.5 milyar dolara
ulaşıyor.
AYDA KÜÇÜK BİR ADIM İÇİN 102 MİLYAR DOLAR 
Tarihler 1961 yılını gösterirken Ruslar uzaya ilk insanı göndermişler ve bunun gururunu yaşarken, bu hamlenin altında ezilmek istemeyen Amerikalılar en büyük rakiplerine karşılık vermek için kesenin ağzını açtılar ve Apollo projesini başlattılar. Aya insan gönderme hedefindeki program soğuk savaşın hakim olduğu yıllarda bilimselliğinin yanında büyük bir itibar ve psikolojik savaş vesilesiydi. 12 yıl boyunca 11 farklı programın yürütüldüğü dev proje için NASA 300 bin üzerinde insanı çalıştırdı. Tarihler 21 Temmuz 1969'u gösterirken nihayet Apollo 11 ile hedefe ulaşıldı. Bilimsel olduğu kadar dünya liderliği açısından siyasi bir proje olan ve ABD'nin gurur meselesi yaptığı Apollo Projesi o dönemin parasıyla 19 milyar dolara mal oldu. İnsanın aya ilk ayak basışının bugünkü değeri ise tam 102 milyar dolara ulaşıyor. Bu program büyük bir ihtimalle tarihin en pahalı ve kapsamlı bilimsel projesi olurken maliyetiyle tüm dünyadaki açlık problemini bitirmeye yetecek ölçekteydi.
DÜNYANIN EN GÜÇLÜ GÖZÜ 1,5 MİLYAR DOLAR 
Uzayı gözlemenin, galaksinin uzak ve geçmişte kalan noktalarına bakış atmanın da bir bedeli var. İnsanın uzayı gözetleme sınırlarını genişletmek için Şili'de 3 bin metre irtifada çölde Avrupa Birliği tarafından kurulan teleskop sadece bir aletten ibaret değil. Bin küçük parçadan oluşan 42 metre çapındaki aynası, 80 metre yüksekliği, 5500 ton ağırlığıyla E-ELT teleskopu astronomların görüş ufkunu çok daha ötelere yani evrenin daha uzak geçmişine taşıyacak. Ancak tüm bunların olabilmesi için projenin 2018 yılında tamamlanmasını beklemek gerekecek. Tüm bunların yani "uzayda farklı yaşam formları var mı", "yaşama uygun başka gezegen var mı" gibi soruların bedeli ise 1,2 milyar Avro yani 1.5 milyar dolar.
Birol Biçer
