Vâhidî, önce Nîşâbur âlimlerinden Ebû Ömer Saîd b. Hibetullah el-Bistâmî'den hüsn-i hat öğrendi ve Kur'an'ı ezberledi. Daha sonra Ebû Bekir Ahmed b. Hasan el-Hîrî, Ebû Tâhir Muhammed b. Muhammed b. Mahmiş ez-Ziyâdî ve Hasan b. Muhammed el-Herevî'den hadis; Ebû Osman Saîd b. Muhammed el-Hîrî, Ebü'l-Kāsım Ali b. Ahmed el-Büstî ve Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Fârisî'den kıraat dersleri aldı. Sarf, nahiv, meânî, lugat, şiir ve edebiyatı Ebü'l-Hasan İmrân b. Mûsâ el-Mağribî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kuhendîzî ed-Darîr, Ebü'l-Fazl Ahmed b. Muhammed el-Arûzî gibi hocalardan öğrendi. Tefsir ve kıraat ilmini üzerinde etkisi açıkça görülen hocası Ebû İshak es-Sa'lebî'den tahsil etti. Kaynaklarda ilmî seyahatlerde bulunduğu belirtiliyorsa da nerelere gittiği zikredilmemektedir. Bununla birlikte bazı eserlerindeki ifadelerden Cürcân, İsfahan ve Bağdat'a gittiği anlaşılmaktadır (et-Tefsîrü'l-basîṭ, neşredenin girişi, I, 67-68; Cevde Muhammed Muhammed el-Mehdî, s. 65). Uzun yıllar medreselerde ders veren Vâhidî aralarında Ebü'l-Abbas Ömer b. Abdullah b. Ahmed el-Ergıyânî ve kardeşi Ebû Nasr Muhammed el-Ergıyânî, Ebû Muhammed Abdülcebbâr b. Muhammed el-Hevvârî, el-Kâmil müellifi Ebü'l-Kāsım el-Hüzelî, Ebû Bekir Yahyâ b. Abdürrahîm el-Makberî, Ahmed b. Muhammed el-Meydânî'nin de yer aldığı pek çok talebe yetiştirdi. Vâhidî, Cemâziyelâhir 468'de (Ocak-Şubat 1076) yetmiş yaşlarında iken (İbnü'l-İmâd, V, 292) Nîşâbur'da vefat etti.
Kaynaklarda allâme, muhaddis, tefsirde asrın imamı, fakih, Arap dilinde ve nahivde üstat, şair gibi sıfatlarla nitelenen Vâhidî'nin yaşadığı dönemde üne kavuştuğu, Nizâmülmülk'ün ve kardeşinin kendisine saygı gösterdikleri kaydedilir. İtikadda Eş'arî, amelde Şâfiî mezhebine mensuptu. Eserlerinde Ehl-i sünnet akaidini savunmuş, Kaderiyye, Müşebbihe, Mücessime gibi fırkalara karşı mücadele etmiştir. Tefsir ve Kur'an ilimleri alanındaki üstünlüğü yanında Arap dili ve edebiyatındaki birikimiyle de tanınmıştır. İbn Teymiyye onun, hocası Sa'lebî'den daha iyi Arapça bildiğini belirtmiş (Minhâcü's-sünne, VII, 91, 312), kendisinden bazı manzumeler nakledilmiştir (Yâkūt, XII, 260-262). Öte yandan eserlerinde fıkhî izahlara yer vermesi bu alandaki bilgisini, Kitâbü'l-Meġāzî adlı kitabı da siyer ve megāzî alanındaki birikimini göstermektedir. Ancak eserlerinde yer yer zayıf ve mevzû hadislerle İsrâiliyat'a rastlanması yüzünden eleştirilmiştir (İbn Teymiyye, bk. bibl.; ayrıca bk. et-Tefsîrü'l-basîṭ, neşredenin girişi, I, 98-100).
Eserleri. 1. el-Basîṭ fî tefsîri'l-Ḳurʾân. Döneminin en önemli tefsirlerinden biri olup 446 (1054) yılında tamamlanmıştır (et-Tefsîrü'l-basîṭ, XXIV, 476). Başta hadis olmak üzere sahâbe, tâbiîn ve tebeu't-tâbiîn ile müfessirlerin görüşlerinin zikredildiği eserde lugavî ve nahvî izahlar yanında kıraatlere, fıkıh ve kelâm konularına, nüzûl sebeplerine yer verilmiştir. Sa'lebî'nin el-Keşf ve'l-beyân'ı en önemli kaynaklarından biridir. Zayıf ve mevzû rivayetler yanında tefsirle ilgisi bulunmayan lugavî ve nahvî izahların uzatılması gibi sebeplerle eleştirilmiştir (a.g.e., II, 192; III, 13). Eser, bölümler halinde Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de on beş doktora öğrencisine tahkik ettirilmiş ve yirmi beş cilt halinde yayımlanmıştır (Riyad 1430). Ebü'l-Fezâil Ahmed b. Abdüllatîf et-Tebrîzî, Mecmaʿu'l-elṭâf fi'l-cemʿi beyne leṭâʾifi'l-Basîṭ ve'l-Keşşâf adlı çalışmasında Vâhidî'nin bu eseriyle Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ından derlemeler yapmıştır (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1597; el-Vecîz, neşredenin girişi, I, 32).
2. el-Vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-ʿazîz. Tefsîrü'l-Celâleyn'in başlıca kaynaklarından biri olan muhtasar bir tefsirdir. Müellif önce el-Basîṭ'i yazmaya başlamış, ancak yazım işi uzayınca talep üzerine bu eserini kaleme almıştır. Muhammed b. Ömer en-Nevevî'nin et-Tefsîrü'l-münîr'inin kenarında basılan tefsirin (Kahire 1305/1887) ilmî neşirleri de yapılmıştır (nşr. Mustafa es-Sekkā, Kahire 1374/1955; nşr. Safvân Adnân Dâvûdî, I-II, Dımaşk 1415/1995).
3. el-Vasîṭ fî tefsîri'l-Ḳurʾâni'l-mecîd (el-Vasîṭ beyne'l-maḳbûḍ ve'l-basîṭ). Orta hacimde dört ciltlik bir tefsir olup 461 (1069) yılında tamamlanmıştır. Bakara sûresinin sonuna kadar olan kısmı ihtiva eden birinci cüzünün neşrini Muhammed Hasan Ebü'l-Azm ez-Zefîtî gerçekleştirmiştir (Kahire 1406). Eser üzerine önce Ezher Üniversitesi'nde bölümler halinde üç ayrı kişi tarafından doktora tezi hazırlanmış, daha sonra bunlara iki kişi daha katılmış ve eser el-Vasîṭ fî tefsîri'l-Ḳurʾâni'l-mecîd adıyla neşredilmiştir (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-IV, Beyrut 1415/1994). İsmâil b. Muhammed el-Hadramî, ʿUmdetü'l-ḳavî ve'ḍ-ḍaʿîf el-kâşif limâ vaḳaʿa fî Vasîṭi'l-Vâḥidî mine't-tebdîl ve't-taḥrîf adlı eserinde söz konusu tefsirde yer alan garip ve müphem lafızları açıklamış, gerekli tashihlerde bulunmuştur. Brockelmann ise bu eserin el-Vasîṭ'e reddiye mahiyetinde yazıldığı görüşündedir (Suppl., I, 731).
Kaynaklarda Meʿâni't-tefsîr, Müsnedü't-tefsîr, Muḫtaṣarü't-tefsîr, el-Ḥâvî li-cemîʿi'l-meʿânî ve Câmiʿu'l-beyân fî tefsîri'l-Ḳurʾân adıyla Vâhidî'ye beş tefsir daha nisbet edilmekteyse de bunların yukarıda adı geçen üç tefsirden farklı eserler mi yoksa bunların çeşitli bölümlerine verilmiş adlar mı olduğu konusu belli değildir (Cevde Muhammed Muhammed el-Mehdî, s. 91-93; el-Vasîṭ, neşredenin girişi, I, 29; el-Vecîz, neşredenin girişi, I, 32-34; et-Tefsîrü'l-basîṭ, neşredenin girişi, I, 87-89).
4. Esbâbü'n-nüzûl. Bu konuda kaleme alınan en meşhur eserlerden biridir ve kendisinden sonra yazılan birçok kitaba kaynak teşkil etmiştir. Eser Ca'berî tarafından isnadları hazfedilerek kısaltılmıştır (Süyûtî, el-İtḳān, I, 92). İlk defa hâmişinde Hibetullah b. Selâme'nin en-Nâsiḫ ve'l-mensûḫ'uyla birlikte basılan eserin (Kahire 1315) birçok tahkikli neşri gerçekleştirilmiş (nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1389/1969; nşr. Mustafa Dîb el-Buğā, Dımaşk 1408/1988; nşr. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1410/1990; nşr. İsâm b. Abdülmuhsin el-Humeydân, Beyrut 1411/1991, Demmâm 1412/1992; nşr. Kemâl Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1411/1991; nşr. Mâhir Yâsîn el-Fahl, Riyad 1426/2005), Necati Tetik ve Necdet Çağıl tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir (Esbab-ı Nüzûl: Kur'ân-ı Kerîm'in İniş Sebepleri, Erzurum, ts.).
5. Şerḥu Dîvâni'l-Mütenebbî. Mütenebbî'nin divanına yazılan şerhlerin en üstünü kabul edilen (İbn Hallikân, III, 303; Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 809) ve ilk defa Abdülhüseyin Hüsâmeddin tarafından basılan (Bombay 1271/1854) eserin çeşitli ilmî neşirleri yapılmıştır (nşr. Friedrich Dieterici, Berlin 1861; nşr. Yâsîn el-Eyyûbî v.dğr., I-V, baskı yeri yok, 1999, [Dârü'r-râidi'l-Arabî]).
6. Kitâbü'l-Meġāzî (Ṭırâzü'l-meġāzî). 351 varaklık bir nüshasının Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunduğu (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 804) zikredilmiştir (el-Vecîz, neşredenin girişi, I, 35).
Afîf Muhammed Abdurrahman tarafından tahkik edilerek yayımlanan el-Vasîṭ fi'l-ems̱âl adlı eserin (Küveyt 1395/1975) Vâhidî'ye aidiyeti şüphelidir. Dâvûdî, kitaptaki bazı ifadelerden hareketle eserin müellifinin Vâhidî'den sonra yaşamış bir âlim olduğunu belirtmiş (a.g.e., neşredenin girişi, I, 37), et-Tefsîrü'l-basîṭ'in nâşirleri de aynı kanaati benimsemiştir (neşredenin girişi, I, 90-91). Mustafa Altundağ, Köprülü Kütüphanesi'nde mevcut (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1631/2, vr. 15a-36a), Vâhidî'ye nisbet edilen Feżâʾilü's-süver adlı eserin yüksek lisans tezi olarak tahkikini yapmıştır (aş.bk.). Bunların dışında kaynaklarda Vâhidî'ye nisbet edilen eserler şunlardır: Tefsîru esmâʾi'n-nebî, Nefyü't-taḥrîf ʿani'l-Ḳurʾâni'ş-şerîf, el-İġrâb fî ʿilmi'l-iʿrâb, Risâle fi'l-besmele (Ḥâşiye ʿalâ şerḥi'l-besmele), et-Taḥbîr fî Şerḥi esmâʾillâhi'l-ḥüsnâ, Kitâbü'd-Daʿâvât, Feżâʾilü'l-Ḳurʾân, Risâle fî şerefi ʿilmi't-tefsîr (eserleri için bk. Cevde Muhammed Muhammed el-Mehdî, s. 85-97; el-Vecîz, neşredenin girişi, I, 31-36; et-Tefsîrü'l-basîṭ, neşredenin girişi, I, 76-92).
Vâhidî üzerine akademik çalışmalar da yapılmıştır. Cevde Muhammed Muhammed el-Mehdî'nin el-Vâḥidî ve menhecühû fi't-tefsîr (bk. bibl.) ve Mehâ Abdurrahman Netû'nun el-Vâḥidî ve menhecühû fi'l-ʿaḳīde: Arż ve baḥs̱ (1428/2006, Ümmülkurâ Üniversitesi [Mekke]) adıyla doktora tezleriyle Mustafa Altundağ'ın Müfessir el-Vâhidî ve Fedâilü's-Süver Adlı Kitabı (1988, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Rızâ Bilâl Receb'in et-Teẕevvuḳu'l-edebî ʿinde'l-Vâḥidî: es-Seyfiyyât nemûẕecen maʿa şerḥi'l-Vâḥidî li-Dîvâni'l-Mütenebbî (1996, el-Câmiatü'l-Lübnâniyye), Gıyâs Muhammed Bâbû'nun ez-Zevâhirü'n-naḥviyye fî şerḥi'l-Vâḥidî li-Dîvâni'l-Mütenebbî (2005, Câmiatü Tişrîn [Lazkiye]) ve Ahmed el-Fâlih'in Es̱eru ʿilmi esbâbi'n-nüzûl ʿinde'l-Vâḥidî fî tefsîrihi'l-Basîṭ min evveli'l-Fâtiḥa ilâ nihâyeti sûreti'l-Mâʾide (1429, Câmiatü'l-Melik Suûd) isimli yüksek lisans tezleri bunlar arasında sayılabilir.
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ