"Çokluk birle sayılandır" denildiğinde çokluğun tanımına vahdet katılmış olur. Buna göre vahdet akıl tarafından doğrudan ve bizzat kavrandığı, ayrıca tanımlanmasında kendi kendine yeterli sayıldığı halde kesret ancak vahdetle tanımlanır. Vahdetle kesret arasında bir mütekabiliyet ilişkisi bulunmakla birlikte bu tam bir zıtlık ve karşıtlık değildir. Çünkü çokluğun zıddı birlik değil azlıktır. Vahdetle kesret arasındaki mütekabiliyet ölçenle ölçülen ilişkisinde görüldüğü gibi bir izâfet ilişkisidir. Bir başka açıdan bu ilişki illet-mâlûl ilişkisine benzer (Kindî, I, 160; Fârâbî, el-Vâḥid, s. 51; İbn Sînâ, Kitâbü'ş-Şifâ: Metafizik, I, 91-97, 111-113, 115-116; İbn Rüşd, Metafizik Şerhi, s. 101-102; M. Hüseyin et-Tabâtabâî, s. 173, 183, 259). Ontolojik açıdan duyusal varlıklar (mahsûsat) alanında vahdetle kesret arasında birinin diğerini gerektirdiği bir ilişkiden (mülâzemet) söz edilir. Buna göre kesretin olduğu yerde vahdet, vahdetin olduğu yerde kesret vardır (Kindî, I, 141-143). İbn Sînâ vahdetin üç özelliğini şöyle sıralar: Vahdet cevherlerin varlığının zatî unsuru değil onun lâzımıdır; maddede vahdeti çokluk izler; vahdet arazlar için de söz konusudur. Bu üç özellik vahdetin arazî bir tabiata sahip bulunduğunu gösterir. Vahdeti izleyen ve ondan oluşan sayılar için de bu sonuç geçerlidir (en-Necât, s. 515). Matematikte vahdet aritmetiğin ilkesi ve ilk konusu kabul edilir. Vahdet sayı değilse de sayılar vahdetin tekrarıyla kurulur. Vahdetin aritmetikteki konumu noktanın geometrideki konumu gibidir. Bölünmemesi yönünden vahdet noktaya benzerse de noktaya vahdet denilmemekte, ancak ittisâl (çizgi ve yüzey oluşturmak için noktaların birleştirilmesi) bir çeşit vahdet sayılmaktadır (Fârâbî, el-Vâḥid, s. 44, 47; İbn Sînâ, Kitâbü'ş-Şifâ: Metafizik, I, 85, 89-90, 107; Kitâbü'ş-Şifâ: II. Analitikler, s. 188, 193, 225; İbn Rüşd, Tefsîru Mâ Baʿde'ṭ-ṭabîʿa, II, 538-547).
Mantıkta vâhidle vahdet özdeş ve özdeşlik kavramlarını ifade eder. Öncelikle her nesne (ayn) ve özel varlık (şahıs) kendi kendisiyle özdeş, dolayısıyla vâhiddir. Mantıkta beş küllîden nevi, cins ve fasıl zatî özdeş, hâssa ve araz-ı âm izâfî ve nisbî özdeştir. Meselâ kaptanla gemi, yöneticiyle ülke arasında izâfî (arazî) özdeşlik vardır (Kindî, s. 131-132; Fârâbî, el-Vâḥid, s. 40-43, 52; İbn Sînâ, Kitâbü'l-Hidâye, s. 255-259; İbn Rüşd, Metafizik Şerhi, s. 90). Bir şeyin kendi kendisi olduğunu anlatmak için kullanılan "hüve hüve" ile vâhid aynı anlama gelir, ikisi de özdeşlik ifade eder. Vahdet gibi hüve hüve de bizzat ve bi'l-araz kısımlarına ayrılır. Bizzat hüve hüve kendi kendisi kalan cins, tür ve hâssa gibi şeylerde, bi'l-araz hüve hüve ise nitelik, nicelik ve izâfette görülür. Buna göre bir varlıktaki birlik (ittihad) nitelikteyse müşâbehet, nicelikteyse müsâvat, cinsteyse mücâneset, türdeyse müşâkelet, konumdaysa müvâzene adını alır. Kindî ve İbn Sînâ aklın özdeşlik işlevi için ittihad kavramını kullanmışlardır (Resâʾil, I, 154-155; Kitâbü'ş-Şifâ: Metafizik, II, 49; en-Necât, s. 544-545). İzmirli İsmail Hakkı'nın "özdeşlik ilkesi" anlamında "mebde-i ittihâd" terkibini oluşturmasının da (Felsefe Dersleri, s. 57-60, 63) bu kullanımdan ilham aldığı anlaşılmaktadır.
İslâm felsefesi geleneğinde ilk varlığın (Tanrı) birliğiyle diğer varlıkların birliği arasında temel bir ayırım yapılmıştır. Meselâ metafiziğini vahdet-kesret ilişkisi üzerine kuran Kindî, vahdeti zatî/hakikî ve arazî/mecazî şeklinde ikiye ayırır. Yalnız Tanrı'nın vahdeti zâtîdir; dolayısıyla yalnız Tanrı gerçek bir olup O'nun hakkında hiçbir yönden çokluk düşünülemez. Bu sebeple varlıklardaki arazî vahdet insana gerçek vahdete sahip Tanrı'yı gösterir. Vahdetin var olmayla ilişkisinden dolayı şeylere mevcûdat dendiği gibi muvahhadât da denir (Kindî, I, 128-131, 143, 161-162; İbn Sînâ, en-Necât, s. 556-557). Fârâbî'ye göre bir şeyin vahdeti onun özel varlığıdır; her mevcuda vâhid denirse de ilk varlık vâhid adını ve anlamını almaya her şeyden daha çok lâyıktır (el-Medînetü'l-fâżıla, s. 46). İbn Sînâ, İhlâs sûresindeki "ahad" kelimesini "vahdetteki mübalağa" şeklinde yorumlar (el-İḫlâṣ, s. 109). İbn Rüşd'ün ifadesiyle gerçek anlamda vahdet ilk ilkeye (el-mebdeü'l-evvel / Tanrı) aittir; Tanrı kendi özünde basit ve vâhiddir, diğer cevherler vahdetini O'ndan alır. Bazan bir şeyin yetkinliği ve tümelliği onun bir çeşit vahdeti sayılır. Meselâ "bir kitap, bir tanım, bir mukaddime, bir konuşma" denildiğinde bunların tamlığı ve mükemmelliği kastedilir (Metafizik Şerhi, s. 134-135). Tasavvufta sâlikin varlıkta birliği, yani gördüklerinde yalnız Allah'ı görmesi vahdet-i şühûd; varlık olarak yalnız Allah'ı bilmesi, O'ndan başka varlık bulunmadığı, her şeyin ilâhî tecellilerden ibaret olduğu idrak ve şuuruna ulaşması vahdet-i vücûd terimleriyle ifade edilir (ayrıca bk. KESRET; VAHDET-i VÜCÛD).
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ