Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Ali Ekber'in Mâverâünnehir veya Horasan'da yaşadığı, tüccar olduğu ve Çin'e gönderilen bir elçilik heyetinde yer aldığı, bulunduğu bölgenin Şeybânîler veya Safevîler tarafından işgali üzerine Osmanlı ülkesine göç ettiği tahmin edilmektedir (Aka, L/197 [1986], s. 605). Müellif muhtemelen XVI. yüzyıl başlarında Çin'e gitmiş, 1506-1508'lerde orada bulunmuş ve dönüşünde izlenimlerini kaleme alarak 1516'da Yavuz Sultan Selim'e, ardından da Kanûnî Sultan Süleyman'a sunmuştur.
Yirmi bir bölümden oluşan eserde Çin'in sınırları, merkezî idaresi, saltanat sistemi, yerleşim yerleri, iklimi ve coğrafî yapısı, dinleri, gelenekleri, şehirleri, posta sistemleri, yabancıları kabul usulleri, ordu teşkilâtı, hazineleri, imparatorluk sarayları, hapishaneleri, resmî bayramları, devletin idarî bölgeleri, tarım ve bahçıvanlığı, ilmi ve sanatı, eğlenceleri, kanunları ve eğitim sistemi, Batı dünyasıyla münasebetleri, İslâmiyet'in Çin'deki durumu, Çinliler'in bozkırlı insanlarla, Tibetliler'le ve Hintliler'le münasebetleri, tapınakları, sikkeleri ve kâğıt paraları, hukukları, resimleri ve resim koleksiyonları, başşehirlerindeki festivalleri, takvimleri, Çin tarihinin devirleri, batı bozkırlarında yapılan savaşlar hakkında bilgi verilmektedir. Çağdaş Ming hânedanının yıllığından alınan bu bilgilerin genellikle abartılı olduğu anlaşılmaktadır.
Ali Ekber'in eserini yazarken daha önce İslâm âleminde Uzakdoğu'ya ve bilhassa Çin'e dair yazılmış kitaplardan, özellikle Timurlular tarafından 1419'da Çin'e gönderilen elçilik heyetine Şâhruh'un oğlu Baysungur adına katılan Gıyâseddin Nakkaş'ın 1422'de kaleme aldığı ʿAcâʾibü'l-leṭâʾif'i ile 851'de Çin'e giden Süleyman et-Tâcir'e atfedilen Aḫbârü'ṣ-Ṣîn ve'l-Hind adlı eserden faydalandığı tahmin edilmektedir (İA, I, 318). Ḫıṭâynâme, 1500'lü yıllarda Çin'in durumu hakkında yer yer oldukça değerli bilgiler vermesi yanında Yavuz Sultan Selim'in Uzakdoğu'ya karşı olan ilgisini de göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Süleymaniye Kütüphanesi'nde bazı nüshaları bulunan eserin (Âşir Efendi, nr. 249; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 609, 610) Kahire'de Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de de bir nüshası vardır (Mecâmiu Fârisî, Tal'at, nr. 17, vr. 67-128).
Farsça kaleme alınan Ḫıṭâynâme, III. Murad zamanında (1574-1595) kimliği meçhul bir kişi tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. Mukaddimesinde "Hıtâ ve Hotan ve Çin ve Mâçîn mülûklerinin kānûnnâmesi" olduğu belirtilen bu çevirinin Tercüme-i Kānûnnâme-i Hıtâ ve Hotan ve Çin ve Mâçîn adıyla Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan nüshası (Esad Efendi, nr. 1852) 995 (1587) tarihini taşımaktadır. Hıtay veya Hıtâ, Sarı Nehir ile Çin Seddi arasındaki bölgenin adı olup merkezi Pekin idi. Hoten, Turfan'ın güneybatı eyaleti durumundaydı ve İslâm kaynaklarında bütün Kuzey Çin ve Doğu Türkistan'ı içine alacak şekilde kullanılıyordu. Çin veya bazı nüshalarda geçen Mâçin ise (Sanskritçe Maha-Çin: Büyük Çin) Çin'in geri kalan kesimini ifade ediyordu. Bazı nüshaları Kānûnnâme-i Çîn ü Hıtâ adını taşıyan (Ali Ekber Hıtâî, neşredenin önsözü, s. 19, krş. Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1314) Türkçe tercüme, 1270 (1854) yılında İstanbul'da Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun Matbaası'nda Tercüme-i Târîh-i Nevâdir-i Çîn ü Mâçîn adıyla basılmıştır.
Ḫıṭâynâme 1883 yılında Ch. Schefer tarafından incelenmiş (bk. bibl.), ardından H. Leberecht Fleischer eserin Türkçe tercümesinin ilmî değerini ortaya koymuştur (bk. bibl.). Paul Ernest Kahle Ḫıṭâynâme'nin diğer Farsça nüshaları üzerinde çalışmış ("Eine Islamische Quelle über China um 1500", AO, XII [1943], s. 91-110) ve 1948 yılında Âşir Efendi nüshasını esas alarak Zeki Velidi Togan'ın yardımıyla eseri yayıma hazırlamış, ancak bu çalışma basılmamıştır. Eserin Farsça tam metni, Kahire nüshası esas olmak üzere çeşitli nüshalardan faydalanılarak ortaya konmuş, bir değerlendirme yazısı, Türkçe tercümenin tıpkıbasımı ve Çin'le ilgili diğer bazı eserlerle birlikte Îrec Efşâr tarafından Tahran'da yayımlanmıştır (1357 hş., 1372 hş.; eserle ilgili çalışmalar için bk. Ali Ekber Hıtâî, s. 22-29).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi