Güney Hindistan'da kurulan Kutubşâhîler Devleti sultanlarından Abdullah adına 1062'de (1652) kaleme alınmıştır. Sözlük, Mîr Cemâleddin b. Fahreddîn-i Şîrâzî'nin Ferheng-i Cihângîrî, Sürûrî-yi Kâşânî'nin Mecmaʿu'l-Fürs (Ferheng-i Sürûrî), Takī-i Evhadî'nin Sürme-i Süleymânî, Hüseyn-i Ensârî'nin Sıhâhu'l-edviye adlı eserlerine dayanmakla birlikte bunların dışında başka kaynaklardan da faydalanıldığı anlaşılmaktadır.
İran edebiyatının Hindistan'da geliştiği bir dönemde bu edebiyatı anlayabilmek için sözlük çalışmalarına hız verildiği görülmektedir. Ancak bu alanda yazılan eserler daha çok belirli sayıda kelimeleri ihtiva ediyordu. Muhammed Hüseyin b. Halef-i Tebrîzî bu eksikliği gidermek amacıyla Burhân-ı Ḳāṭıʿı hazırladı. Nitekim o zamana kadar yazılan Lugat-i Fürs 2278, Mecmaʿu'l-Fürs 6000, Ferheng-i Cihângîrî ise 6950 kelime ihtiva ediyordu; buna karşılık Burhân-ı Ḳāṭıʿ 20.000'i aşkın kelimeyi içine almaktadır. Eser sadece hacim bakımından değil tertip bakımından da önce Hindistan'da, daha sonra İran'da bu alanda çalışanların büyük ölçüde ilgisini çekti. Bundan önceki sözlüklerin bazılarında sıralama kelimelerin son harflerine, bazılarında baştan ikinci, bazılarında ise ilk ve son harflere göre yapılmıştı. Burhân-ı Ḳāṭıʿda ise kelimeler Fars alfabesine göre sıralanmıştır. Ancak Farsça'ya has "p" (پ), "ç" (چ) ve "g" (گ) harfleri kelime başlarında belirtildiği halde ikinci ve üçüncü harflerde birbirine karıştırılmıştır.
Burhân-ı Ḳāṭıʿ oldukça uzun bir mukaddime ile başlar. Burada esere "sağlam ve reddi mümkün olmayan delil" anlamında "Burhân-ı Ḳāṭıʿ" adı verildiği ifade edilir. Daha sonra Derî, Pehlevî, Fars dilleri ve Farsça'nın grameriyle ilgili bilgiler ve alfabe sırasına göre kelimeler yer alır. Her harf bir bölüm gibi tasarlandığı için bölümler "Goftâr" (söz) adıyla belirtilmiştir.
Farsça yanında diğer dillerden de kelime ihtiva eden sözlükte, başta Arapça oldukları belirtilmeden alınan Arapça kelimeler olmak üzere Türkçe, Süryânîce, İbrânîce, Hintçe, Yunanca, Latince, Ermenice, Zend ve Pazend dillerinden gelen kelimelere de yer verilmiştir.
Önce Hindistan'da, daha sonra İran ve diğer İslâm ülkelerinde büyük rağbet gördüğü yazma nüshalarından anlaşılan Burhân-ı Ḳāṭıʿda birtakım eksiklik ve yanlışlar yer almaktadır. Başka sözlüklerde de rastlanan bazı yanlışların Burhân-ı Ḳāṭıʿda daha çok olması şüphesiz onun hacminin genişliğiyle ilgilidir. Burhân-ı Ḳāṭıʿın en önemli eksikliği -benzeri sözlüklerde olduğu gibi- açıklamalarda örneklere (şevâhid) yer verilmemiş olmasıdır. Sözlükte rastlanan yanlışlara gelince, bunlar yazarın eski Farsça'yı yeterli derecede bilmemesinden kaynaklanan hataları, ayrıca Arapça kelimeleri Farsça kelimelerle karıştırması, Farsça'ya geçen Yunanca, Süryânîce ve Latince kelimelere yanlış mâna vermesi, bunun yanında şahıs adları, tarih ve coğrafya ile ilgili özel isimlerdeki hataları ve nihayet faydalandığı yazmalardaki imlâ yanlışlarından ibarettir.
Gördüğü rağbet sebebiyle üzerinde çok durulan Burhân-ı Ḳāṭıʿ tenkit konusu olmuş, lehinde ve aleyhinde birtakım eserler yazılmıştır. Bunlar arasında Gālib Mirza Esedullah Hân-ı Dihlevî'nin Ḳāṭıʿ-ı Burhân, Seyyid Saâdet Ali Mîr Münşî'nin Muhrik-ı Ḳāṭıʿ-ı Burhân, Mirza Rahîm Big-i Mirtehî'nin Sâtıʿ-ı Burhân, Âgā Ahmed Alî-yi Şîrâzî'nin Müʾeyyid-i Burhân ve Emînüddîn-i Dihlevî'nin Kātıʿu'l-Kātıʿ adlı eserleri zikredilebilir. Ayrıca Necef Ali Han Dâfiʿ-i Hezeyân adıyla Muhrik-ı Kātıʿ-ı Burhân'a, Gālib de Tig-i Tîz adıyla Müʾeyyid-i Burhân'a reddiyeler yazmışlardır. Sirâceddin Ali Han Ârzû da Burhân-ı Ḳāṭıʿdaki bazı yanlışları Sirâcü'l-luga adlı eserinde düzeltmiştir.
Burhân-ı Ḳāṭıʿın yazılışından bir süre sonra Muhammed Kerîm b. Mehdî Kulı-i Tebrîzî, eseri gözden geçirerek Burhân-ı Câmiʿ adıyla yeni bir sözlük meydana getirmiştir. Onu takip eden Rızâ Kulı Han Ferheng-i Encümen-ârâ-yı Nasîrî, Muhammed Pâdşâh Ânendrâc, J. A. Vullers Lexicon Persico Latinum (I-II, Bonnae 1855-1864), Francis Johnson Dictionary Persian, Arabic and English (London 1852), F. Steingass A Comprehensive Persian-English Dictionary (London 1892), J. J. P. Desmaison Dictionnaire Persan-Français (I-IV, Roma 1908), Ziyâ Şükûn Farsça-Türkçe Lûgat Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya (I-XI. fasikül, İstanbul 1944-1951) adlı eserlerinde Burhân-ı Ḳāṭıʿdan geniş ölçüde faydalanmışlardır.
Birçok baskısı yapılmış olan Burhân-ı Ḳāṭıʿ (bk. EIr., IV, 370), oldukça ayrıntılı bir önsöz ve geniş açıklamalarla birlikte mükemmel denecek bir biçimde Muhammed Muîn tarafından önce dört cilt (Tahran 1330 hş./1951), daha sonra beş cilt halinde (Tahran 1342 hş./1963) yayımlanmıştır.
Mevlevî Bedîüddin, Abdullah ve Mücîbürrahman gibi müelliflerle birlikte Abdülmecid Kāimmakāmî tarafından Mülhakāt-ı Burhân (Kalküta 1250, 1274) adıyla bir zeyli yazılan Burhân-ı Ḳāṭıʿı Mütercim Âsım birtakım eklemelerle birlikte Tibyân-ı Nâfi' der Terceme-i Burhân-ı Kātı' adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (aş.bk.).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi