Ocak 1914'te Burdur'un Tefenni ilçesinde doğdu. Babası ilçenin "Kafesler" ailesinden Recep, annesi Hatice Hanım'dır. Kafesoğlu, babasının I. Dünya Savaşı'nda Erzurum cephesinde şehid düşmesi üzerine dedesi Hacı Mehmed Ağa'nın yanında Tefenni ilk mektebini ve İzmir Muallim Mektebi'ni bitirdi (1932). Bir süre Afyon'da memur olarak görev yaptı. 1936'da girdiği Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nin Hungaroloji, Ortaçağ Tarihi ve Türk Dili bölümlerinde yüksek tahsilini tamamladı (1940). Aynı fakültede ilmî yardımcı iken çağrıldığı ikinci askerlik hizmetinden terhisinin ardından Asya Türk tarihi ve kültürü konularında doktora yapmak üzere 1943'te Budapeşte Üniversitesi'ne gönderildi. II. Dünya Savaşı'nın iyice şiddetlenmesi öğrenimi aksattığı için A. Alfoldi, Gyula Németh, Louis Ligeti gibi Türkiyatçılar'ın derslerine ancak iki sömestr devam edebildi. Savaşı yaşadıktan ve şehri ele geçiren Rus kuvvetlerinin elinden birkaç defa kaçıp kurtulduktan sonra 1945 Nisanında yurda döndü.
Kısa bir müddet Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde çalışan Kafesoğlu, 1945'te İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde Ortaçağ tarihi asistanlığına tayin edildi. Mükrimin Halil Yinanç'ın yanında Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'a dair hazırladığı tezle doktor (1949), "Harezmşahlar Devleti Tarihi" adlı çalışması ile de doçent oldu (1953). 1954-1955 yıllarında Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü başkanlığı yaptı. Erzurum Atatürk Üniversitesi'nin ilk hocalarından olan Kafesoğlu 1962'de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ne döndü. Aynı yıl profesör oldu ve Umumi Türk Tarihi Kürsüsü'nde Zeki Velidi Togan ile çalışmaya başladı. Emekliye ayrıldığı Ocak 1983'e kadar adı geçen kürsünün başkanlığını yürüttü.
Kafesoğlu 1958, 1968, 1972 yıllarında Fransa ve İngiltere'de ilmî incelemelerde bulundu. 1965'te Danimarka'nın Helsingor şehrinde toplanan Avrupa Konseyi devletlerinin "Orta Dereceli Okullarda Tarih Kitapları" seminerinde Türkiye'yi temsil etti. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı ve Kültür Bakanlığı'nda danışma kurulu üyeliği yaptı. "1000 Temel Eser" heyetinde görev aldı. 1961-1967 ve 1977-1981 yıllarında İslâm Ansiklopedisi'nin yayın kurulunda çalıştı. 1967-1968'de ayrıca İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu müdürlüğünü üstlendi. Türkiyat, İslâm Tetkikleri, Şarkiyat, Tarih Araştırmaları, Türk Kültürünü Araştırma enstitüleri ve 1983'ten itibaren Türk Tarih Kurumu üyeliklerinde bulundu. 18 Ağustos 1984'te İstanbul'da öldü ve Edirnekapı Şehitliği'ne defnedildi.
Meslekî çalışmalarının yanı sıra sosyal alanlarda da faaliyet gösteren Kafesoğlu Türkiye Muallimler Birliği başkanlığı (1956-1957), Milliyetçi Öğretmenler Sendikası genel başkanlığı (1964-1968), İstanbul Milliyetçi Öğretmenler Birliği başkanlığı (1964-1970) görevlerinde bulundu. Aydınlar Ocağı'nın kurucu üyesi ve ilk başkanı (1970-1974) olan Kafesoğlu'na Türk Millî Kültürü adlı eseri dolayısıyla 1978'de Türkiye Millî Kültür Vakfı'nın "büyük armağan"ı, 1982'de Aydınlar Ocağı'nın "üstün hizmet armağanı", 1984'te Boğaziçi Yayınevi "kültür büyük ödülü", 1984'te Millî Kültür Vakfı'nca "Türk millî kültürüne hizmet şeref armağanı" verilmiştir.
Selçuklu tarihine dair çalışmaların ardından İslâm öncesi Türk tarih ve medeniyetine yönelen Kafesoğlu, Osmanlı tarihiyle meşgul olanların Selçuklu ve İslâmiyet öncesi Türk tarih ve kültürünü de iyi bilmesi gerektiği görüşündedir. Ona göre Türk tarihinin başlangıç kısmı üzerinde çalışanlar da özellikle kültür konularında meseleleri günümüze kadar birbirine bağlayarak ele almalıdır.
Eserleri. On yedi kitabı ve 300'e yakın makalesi bulunan Kafesoğlu'nun en önemli çalışması Türk Millî Kültürü adlı eseridir (Ankara 1977; İstanbul 1983, 1984, 1986). Türk milletinin 4000 yıllık tarihe ve zengin bir kültüre sahip olduğu görüşünden hareket eden Kafesoğlu bu eserinde kültür ve medeniyet nazariyelerini, göçebelik meselesini, Türkler'in adı, soyu, anayurdu ve yayılmalarını, İslâm öncesinde kurulan Türk devletlerini, bu devletlerin sosyal yapısını, din, iktisat, edebiyat, kültür, sanat ve düşünce hayatlarını, ahlâk anlayışlarını ve Türk-İslâm dönemi Türk kültürünü derinlemesine ele almıştır. Diğer eserleri de şunlardır: Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu (İstanbul 1953), Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında (İstanbul 1955), Harezmşahlar Devleti Tarihi (Ankara 1956, 1984), Türkler ve Medeniyet (İstanbul 1957), Malazgirt Meydan Muharebesi (Erzurum 1959), Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri (Ankara 1966), Selçuklu Tarihi (Ankara 1972, 1992), Sultan Melikşah (Ankara 1973), Türk Kültür Tarihi (Ankara 1977), Kutadgu-Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri (Ankara 1980), Eski Türk Dini (Ankara 1980), Türk-İslâm Sentezi (İstanbul 1985), Bulgarların Kökeni (Ankara 1985, İng. trc. Origins of Bulgars, Ankara 1986), Türk Bozkır Kültürü (Ankara 1987). Makaleleri. "Doğu Anadolu'ya İlk Selçuklu Akını (1015-1021) ve Tarihî Ehemmiyeti", (Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s. 259-274); "Türk Tarihinde Moğollar ve Cengiz Meselesi" (TD, V/8 [1953], s. 105-136); "Selçuklu Tarihinin Meseleleri" (Belleten, XIX/76 [1955], s. 463-489); "XII. Asra Kadar Türklerin İstanbul Muhasaraları" (İstanbul Enstitüsü Dergisi, III [İstanbul 1957], s. 1-16); "Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?" (TED, X-XI [1981], s. 1-28); "Kalkaşandî" (İA, VI, 134-139); "Keykubad, III. Alaeddin" (a.e., VI, 662-663); "Kök-Börü" (a.e., VI, 885-892); "Mahmûd Gaznevî" (a.e., VII, 173-183); "Malazgirt Muharebesi" (a.e., VII, 242-248); "Nizâmü'l-Mülk" (a.e., IX, 329-333); "Selçuklular" (a.e., X, 353-416); "Alparslan" (DİA, II, 526-530; diğer makale ve ansiklopedi maddeleri için bk. TED, XIII [1987], s. 12-30).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi