Kirmânî, Tâcülkurrâ kimdir ?

Kirman'da doğdu ve öğrenimini burada yaptı. Hocaları Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman en-Nîsâbûrî ile Şeyhülislâm Kādî Cemâleddin Ebü'l-Meâlî'dir (Lübâbü't-tefâsîr, I, vr. 1b, 60a-b). Yâkūt onun Kirman dışına çıkmadığını söylemiş (Muʿcemü'l-üdebâʾ, XIX, 125) ve bu tesbit daha sonraki kaynaklarda aynen tekrarlanmışsa da ilmî derinliği eserlerinde açıkça görülen ve "Tâcülkurrâ" olarak nitelendirilen bir âlimin o günkü Kirman'ın mütevazi ilim ortamında yetişemeyeceği düşünülerek Fâris, Horasan, Irak gibi ülkelere seyahatler yapmış olacağına işaret edilmiştir (el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi'l-Ḳurʾân [nşr. Ahmed İzzeddin], neşredenin girişi, s. 30). Kirmânî, ilmî incelemeleri ve telif çalışmaları yanında kıraat okutarak öğrenci yetiştirmiş, kıraat âlimi Nasr b. Ali b. Ebû Meryem onun talebesi olmuştur. Bâtınî fikirlerle de mücadele eden Kirmânî, Bâtıniyye mezhebini benimsediği, günlerini işretle geçirdiği, din büyükleriyle ilim adamlarını öldürttüğü için halkın nefretini kazanan Kirman Meliki Îrânşâh'ın tahttan indirilip öldürülmesine fetva verenlerin öncülerindendir. İtikadda Mâtürîdî mezhebinin görüşlerini benimseyen Kirmânî, Keşfü'ẓ-ẓunûn'da (I, 241) Şâfiî olarak nitelendirilmişse de tefsirinde dayandığı ve benimsediği görüşlere bakıldığında fıkıhta Hanefî olduğu anlaşılmaktadır (Keskin, s. 30-31).

Eserleri. 1. Lübâbü't-tefâsîr. Rivayet ve dirâyet tefsiri olan eserde dil açısından yapılan açıklamalarla kıraat konuları üzerinde de durulmuş, Ebü'l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî ile Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahânî önde gelen kaynakları arasında yer almıştır. Kitapta Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ve Ṣaḥîḥ-i Müslim dışında hadis kaynağı kullanılmamış, Kur'an'daki bazı lafız ve âyetlerin tekrarlanmasındaki hikmetler anlatılmış, bu arada az da olsa İsrâilî haberler zikredilmiştir (yazma nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 417-418, Serez, nr. 246, Mesih Paşa, nr. 8; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 249; Hacı Selim Ağa Ktp., Nurbânû Sultan, nr. 28-29; Kitâbhâne-i Umûmî Hazret-i Âyetullāhi'l-uzmâ Necefî Mar'aşî, nr. 1332; British Museum, nr. 100; el-Methafü'l-Asyevî Ktp., Saint Petersburg, nr. Af. 3319, 910). Hasan Keskin eser üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.). 2. Ġarâʾibü't-tefsîr ve ʿacâʾibü't-teʾvîl (ʿAcâʾibü'l-Ḳurʾân, ʿAcâʾibü't-teʾvîl, ʿAcâʾibü't-tefsîr ve ġarâʾibü't-teʾvîl, el-ʿAcâʾib ve'l-ġarâʾib). Âyetlerin tefsiriyle ilgili olarak aklın hoş görmediği, nakledilmesi doğru olmayan bâtıl görüşlerden sakındırmak maksadıyla telif edilmiş, bütün âyetler değil gerekli görülenler açıklanmıştır. Bilgi vermek amacıyla da olsa nakledilen bazı asılsız rivayetlerden dolayı müellifin tenkit edilmesine sebep olan eserin (Süyûtî, el-İtḳān, IV, 202; Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 432) bazı nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 106 [I-II]; Medine, nr. 135), Nuruosmaniye (nr. 583) ve Süleymaniye (Yenicami, nr. 60; Damad İbrâhim Paşa, nr. 152) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 3. el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi'l-Ḳurʾân (Burhânü'l-Ḳurʾân, el-Burhân fî meʿânî müteşâbihi'l-Ḳurʾân, Burhânü'l-Ḳurʾân fîmâ fîhî mine'l-ḥücceti ve'l-burhân, el-Burhân fî müteşâbihi'l-Ḳurʾân). Tekrar edilen âyetler konusunun ele alındığı eserde tekrarın sebep ve hikmetleri üzerinde durulmuştur. Kitap Abdülkādir Ahmed Atâ tarafından tahkik edilerek önce Esrârü't-tekrâr fi'l-Ḳurʾân adıyla (Kahire 1978), daha sonra el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi'l-Ḳurʾân şeklinde orijinal ismiyle (Beyrut 1986) neşredilmiş, eseri ayrıca Ahmed İzzeddin Abdullah Halefullah tahkik ederek yayımlamıştır (Mansûre 1411/1991). Nâsır b. Süleyman el-Ömer eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır (1980, Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd, usûlü'd-dîn). 4. el-Hidâye fî şerḥi Ġāyeti İbn Mihrân. Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Mihrân en-Nîsâbûrî'nin el-Ġāye fi'l-ḳırâʾâti'l-ʿaşr adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Tahran'da Ali Asgar-ı Hikmet Kütüphanesi'ndedir (Sezgin, I, 46-47).

Kirmânî'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḫaṭṭu'l-meṣâḥif, Lübâbü't-teʾvîl, el-Müsteşhed bi'l-âyât, et-Teysîr fi't-tefsîr, el-Îcâz fi'n-naḥv (Ebû Ali el-Fârisî'nin el-Îżâḥ fi'n-naḥv adlı eserinin muhtasarı), el-İfâde fi'n-naḥv, en-Niẓâmiyyü fi'n-naḥv (Ebü'l-Feth Osman b. Cinnî'nin el-Lümʿa fi'n-naḥv adlı eserinin muhtasarı), Şerḥu'l-Lümʿa (Ebü'l-Feth Osman b. Cinnî'nin el-Lümʿa fi'n-naḥv adlı eserinin şerhi).

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi