435 (1043) yılında Vâsıt'ta doğdu. Kalânisî nisbesine dayanarak onun veya atalarından birinin külâh işiyle ilgilendiği söylenebilir. İbnü'l-Cevzî el-Muntaẓam'da (XVIII, 247) kendisini ayrıca Mısrî nisbesiyle anmışsa da eserin bir başka nüshasında kelimenin Mukrî olduğu belirtildiğine göre doğrusu bu olmalıdır.
Kalânisî, nahiv ve kıraat âlimi Gulâmü'l-Herrâs Ebû Ali Hasan b. Kāsım'dan sahih ve şâz kıraatleri tahsil etti. Ebü'l-Kāsım el-Hüzelî'den el-Kâmil fi'l-ḳırâʾâti'l-ʿaşr adlı eserini okudu. Ebû İshak eş-Şîrâzî'den fıkıh dersleri aldı. 461'de (1069) Bağdat'a giderek Ebû Ca'fer İbnü'l-Müslime, Abdüssamed b. Me'mûn ve Ebü'l-Hüseyin İbnü'l-Mühtedî-Billâh'tan hadis dinledi. Bağdat yakınlarındaki Evâne'de Muhammed b. Abbas el-Evânî'den Âsım b. Behdele kıraatine göre bir hatim indirdi. Kur'an ilimlerinde derinleşen ve kıraat ilminde âlî isnada sahip olan Kalânisî, Irak'ın kıraat ilimleri üstadı (mukriü'l-Irâk) olarak şöhret yaptı. Bağdat'ta bir müddet Kur'an ve kıraat dersleri verdikten sonra Vâsıt'a dönerek Vâsıt Camii'nde ders okutmaya başladı. Hayatı boyunca yakın ve uzak ülkelerden gelen talebelerle ilgilendi. Sıbtu'l-Hayyât, Ebü'l-Alâ el-Hemedânî, Zâkir b. Kâmil el-Hazzâ, Hibetullah b. Ali b. Kassâm, Ebû Bekir Abdullah b. Mansûr b. Bâkıllânî, Ali b. Asâkir el-Batâihî, Ali b. Muzaffer el-Hâtib gibi âlimler aşereyi ondan okudular. Kalânisî Şevval 521'de (Ekim 1127) Vâsıt'ta vefat etti ve orada defnedildi.
Şâfiî mezhebine mensup olan Kalânisî, Râfizîlik'le itham edilmişse de Hulefâ-yi Râşidîn'i öven beyitleri dikkate alınarak bunun doğru olmadığı ileri sürülmüş, ancak bu beyitlerin takıyye için kaleme alınmış olabileceğine de dikkat çekilmiştir (Zehebî, Mîzânü'l-iʿtidâl, III, 525). Kalânisî ayrıca talebelerinden ücret aldığı için eleştirilmiştir.
Eserleri. 1. İrşâdü'l-mübtedî ve teẕkiretü'l-müntehî. Aşereye dair muhtasar bir eser olup özellikle Irak bölgesinde yaygın şekilde okunmuştur. İbnü'l-Cezerî'nin en-Neşr'inin kaynakları arasında yer alan eser Ömer Hamdân el-Kübeysî'nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Mekke 1404/1984). 2. Kifâyetü'l-mübtedî ve teẕkiretü'l-müntehî (el-Kifâyetü'l-kübrâ fi'l-ḳırâʾâti'l-ʿaşr). İrşâdü'l-mübtedî'nin genişletilmesiyle meydana gelen eserin yazma nüshaları Süleymaniye (İbrâhim Efendi, nr. 72) ve Beyazıt Devlet (Bayezid, nr. 201, vr. 1b-57b) kütüphanelerinde bulunmakta olup (ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 723) Abdullah Abdurrahman eş-Şisrî kitap üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır (1993, Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü usûli'd-dîn). Bir önceki eser gibi yaygın olarak okunan bu kitap da (Abdülmehdî Abdülcelîl Hasan, s. 13-14) İbnü'l-Cezerî'nin en-Neşr'inin ve Ġāyetü'n-Nihâye'sinin kaynakları arasında yer alır. 3. Risâle fi'l-ḳırâʾâti's̱-s̱elâs̱ (Brockelmann, GAL, I, 519).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi