17 Şâban 674'te (5 Şubat 1276) İsfahan'da doğdu. İlk öğrenimini babasının yanında yaptıktan sonra Kutbüddîn-i Şîrâzî, Cemâleddin İbn Ebü'r-Recâ gibi âlimlerden İslâmî ilimleri okudu. Gençlik yıllarını Tebriz ve İsfahan'da geçirdi. 724'te (1324) hacca gitti; dönüşte Kudüs'e uğradıktan sonra yörenin ünlü âlimleriyle tanışmak üzere Dımaşk'a geçti. Orada bir taraftan ders verirken bir taraftan çeşitli eserler kaleme aldı. Revâhiyye Medresesi müderrisi İbnü'z-Zemlekânî vefat edince buranın müderrisliğine getirildi. Dımaşk'ta yedi yıl kaldıktan sonra Memlük Sultanı Muhammed Nâsır'ın daveti üzerine Kahire'ye gitti ve Sertâkus Zâviyesi'nin şeyhi Mecdüddin el-Aksarâyî tarafından karşılandı. Kısa bir süre Muizziyye Medresesi'nde müderrislik yaptı. Sultan Nâsır'ın inşa ettirdiği Nâsıriyye Medresesi'nin müderrisliğine tayin edildi ve ölünceye kadar bu görevi yürüttü. Zilkade 749'da (Şubat 1349) Kahire'de ortaya çıkan veba salgınında öldü ve Karâfe'ye defnedildi.
Kutbüddîn-i Şîrâzî'nin etkisiyle tasavvufa ilgi duyan İsfahânî, kelâm ve mantıkla meşgul olmasına rağmen Takıyyüddin İbn Teymiyye gibi Selefî bir âlimin kendisinden takdirle bahsettiği güçlü bir ilmî şahsiyete sahipti. Çeşitli alanlarda eserler kaleme almış ve kelâm ilminde şerhçilik dönemine öncülük yapmıştır.
Eserleri. 1. Şerḥu'l-ʿAḳāʾid. Necmeddin en-Nesefî'ye ait ʿAḳāʾidü'n-Nesefî'nin şerhidir (Süleymaniye Ktp., nr. 740). 2. Meṭâliʿu'l-enẓâr. Beyzâvî'nin Ṭavâliʿu'l-envâr adlı kitabının şerhi olup Memlük Sultanı Nâsır Muhammed'e ithaf edilen eser Ṭavâliʿu'l-envâr şerhleri arasında meşhur olmuş ve Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur (İstanbul 1305). Sarıgörez diye meşhur olan Nûreddin b. Yûsuf, Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Muslihuddin Lârî, Efdalzâde Hamîdüddin ve Hocazâde Muslihuddin Efendi esere hâşiye yazmışlardır (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1116-1117). 3. Teşyîdü'l-ḳavâʿid fî şerḥi Tecrîdi'l-ʿaḳāʾid. Nasîrüddin et-Tûsî'nin Tecrîdü'l-ʿaḳāʾid'ine (Tecrîdü'l-kelâm) yapılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2276; Beşir Ağa, nr. 400). eş-Şerḥu'l-ḳadîm adıyla da bilinen kitapta özellikle Tûsî'nin imâmet konusundaki görüşleri tenkit edilmiştir. Anadolu'da çok tutulan esere Seyyid Şerîf el-Cürcânî Ḥâşiyetü't-Tecrîd adıyla hacimli bir hâşiye yazmış, bunun üzerine de çeşitli hâşiye ve ta'likler kaleme alınmıştır (a.g.e., I, 346-347, 349). 4. Ḫulâṣatü'l-ʿaḳīde (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471). 5. Şerḥu Minhâci'l-vüṣûl ilâ ʿilmi'l-uṣûl. Beyzâvî'ye ait Minhâcü'l-vüṣûl'ün şerhi olup (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 996) Muhammed en-Nemle tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1410/1990). 6. Şerḥu Muḫtaṣarı İbni'l-Ḥâcib. İbnü'l-Hâcib'in Müntehe's-sûl ve'l-emel adlı eserine kendisinin yaptığı el-Muḫtaṣar'ın şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 771; Yozgat, nr. 663). 7. Beyânü meʿâni'l-Bedîʿ. İbnü's-Sââtî'nin el-Bedîʿ (Nihâyetü'l-vüṣûl) adlı fıkıh usulüne dair eseri için yazılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1345, 1347). Sıbgatullah Nebî Gulâm Muhammed Kutbüddin eser üzerinde bir doktora çalışması yapmış ve metnini tahkik etmiştir (1405/1984, Câmiatü Ümmi'l-kurâ [Mekke]). 8. Envârü'l-ḥaḳāʾiḳı'r-rabbâniyye fî tefsîri'l-leṭâʾifi'l-Ḳurʾâniyye. Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ı ile Râzî'nin Mefâtîḥu'l-ġayb'ından istifade edilerek kaleme alınmıştır. Yer yer her iki müellife yazar tarafından yöneltilen tenkidleri de ihtiva eden eserin müellif hattıyla yazılmış bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde mevcuttur (Lâleli, nr. 138). 9. Şerḥu Fuṣûli'n-Nesefî. Burhâneddin en-Nesefî'nin cedel ilmine dair Fuṣûl'ünün şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 740). 10. Şerḥu Meṭâliʿi'l-envâr. Sirâceddin el-Urmevî'ye ait Meṭâliʿu'l-envâr'ın şerhi olup (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2672; Beşir Ağa, nr. 423) eser üzerine Molla Fenârî, İbn Cemâa, Kara Dâvud ve Musannifek tarafından hâşiyeler yazılmıştır (a.g.e., II, 1717). 11. el-Mûcez fî ʿilmi'l-manṭıḳ (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471). 12. Nâẓıratü'l-ʿayn. Bir mukaddime ile iki bölümden oluşan eser için Ahmed b. Ömer el-Mâlikî bir şerh kaleme almıştır (a.g.e., II, 1921). 13. Şerḥu'l-Kâfiye. İbnü'l-Hâcib'in nahve dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2462). 14. Miʿyârü'l-Cemâlî ve miftâḥu Ebî İsḥaḳī. Farsça'ya ve aruz ilmine dair olan eser Sultan Cemâleddin Ebû İshak'a ithaf edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 252; Kadızâde Mehmed, nr. 427). 15. Şerḥu ʿArûż. Sadreddin Muhammed b. Rükneddin es-Sâvî'ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 539).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi