588 (1192) yılında Halep'te doğdu; Basra'da yaşayan Ukaylî kabilesinin Benî Ebû Cerâde koluna mensuptur. III. (IX.) yüzyılda Basra'dan Halep'e göç eden atalarının İbnü'l-Adîm lakabıyla tanındığı bilinmekte ve bunun sebebinin, içlerinden şair ve kadı Ebü'l-Fazl Hibetullah b. Ahmed'in zenginliğine rağmen şiirlerinde daima yokluğu (adem) dile getirmesi ve zamandan şikâyet etmesi olduğu sanılmaktadır (Yâkūt, XVI, 6). İbnü'l-Adîm, babası Halep kadısı ve hazine dairesi başkanı Ebü'l-Hasan Ahmed ile amcası Ebû Gānim Muhammed'den ders görerek başladığı tahsilini burada Ömer b. Taberzed, İftihârüddin Abdülmuttalib el-Hâşimî, Yûsuf b. Râfi', Sâbit b. Şeref, Dımaşk'ta Ebü'l-Yümn el-Kindî, Abdüssamed b. Harestânî, Hasan b. Ebü'l-Azâim, İbrâhim b. Abdülvâhid ve Bağdat'ta Abdülazîz b. Mahmûd gibi âlimlerden okuyarak tamamladı. Ardından Hicaz'a giderek oradaki ilim adamlarından da faydalandı ve Kur'an, hadis, fıkıh, tarih, edebiyat ve inşâ sahasında zamanın meşhur âlimleri arasına girdi. Hat dersleri de alarak özellikle nesihte devrin en önde gelen hattatlarından biri oldu. Adının duyulmasıyla birlikte henüz yirmi sekiz yaşında iken Halep Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü'z-Zâhir Gāzî tarafından şehrin Şâdbaht ve Hallâviyye medreselerinin müderrisliğine tayin edildi; ayrıca belli başlı camilerde vaaz verdi. Daha sonra babası ve dedeleri gibi Halep kadılığına getirildi.
İbnü'l-Adîm, teveccühünü kazandığı Sultan el-Melikü'l-Azîz'in (1216-1237) veziri oldu ve makamını II. el-Melikü'n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf döneminde de (1237-1260) korudu. Vezirliği süresince Halep Eyyûbî melikliğinin karşılaştığı meselelerin çözümünde büyük gayret sarfetti. Bu amaçla Dımaşk, Antep, Kayseri, Hama, Humus, Kahire ve Bağdat'a özel elçi sıfatıyla seyahatler yaptı ve kendisine verilen bütün görevleri başarı ile yürüttü. İbnü'l-Adîm, İlhanlı Hükümdarı Hülâgû'nun Safer 658'de (Ocak 1260) Halep'i ele geçirmesinden biraz önce el-Melikü'n-Nâsır ile birlikte Filistin'e, arkasından da Mısır'a gitti. Çok geçmeden Hülâgû kendisini bütün Suriye, Musul ve el-Cezîre'nin başkadılığına ve evkaf nâzırlığına tayin ettiğini bildirerek Halep'e çağırdıysa da İbnü'l-Adîm bunu reddetti. Ancak Memlük Hükümdarı Seyfeddin Kutuz'un Moğol ordusunu Aynicâlût'ta bozguna uğratması (Şevval 658 / Eylül 1260) ve Moğollar'ın Suriye'den çekilmesi üzerine Halep'e gitti (660/1262). Fakat doğduğu şehrin tahrip edilmiş ve halkının öldürülmüş olduğunu görünce üzüntüsünü bir kaside ile dile getirdikten sonra artık orada yaşamaya dayanamayacağını anlayarak Kahire'ye döndü; aynı yılın 20 Cemâziyelevvelinde (12 Nisan 1262) vefat etti ve Mukattam dağı eteklerindeki Karâfe Mezarlığı'na gömüldü. Kaynaklar, İbnü'l-Adîm'den iyi bir devlet adamı ve iyilik yapmayı seven bir insan olarak bahseder.
Eserleri. 1. Buġyetü'ṭ-ṭaleb* fî târîḫi Ḥaleb. Halep'in tarihi, coğrafyası ve meşhur şahıslarıyla ilgili önemli bir kaynaktır. Eserin Selçuklular'la ilgili bölümü Ali Sevim tarafından neşredilerek (Ankara 1976) Türkçe'ye çevrilmiş (Biyografilerle Selçuklular Tarihi, Ankara 1982), Fuat Sezgin ise İstanbul kütüphanelerinde bulunan on cildi tıpkıbasım olarak yayımlamıştır (Frankfurt 1986-1989). Buġyeṭü'ṭ-ṭaleb, ayrıca Süheyl Zekkâr tarafından tahkik edilerek son cildi indeks olmak üzere on iki cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut, ts. [Dârü'l-fikr]). 2. Zübdetü'l-ḥaleb min târîḫi Ḥaleb. Buġyetü'ṭ-ṭaleb'in muhtasarı olup kronolojik sıraya göre 641'e (1243) kadar gelen olayları kapsar. Eserde Suriye'nin diğer şehirleri, Irak ve Mısır gibi çeşitli yerlerde cereyan eden olaylar, Halep'le herhangi bir şekilde ilgisi olan bölge, şehir ve kaleler, buralarda yaşayan ünlü şahıs, aile ve hânedanlar da anlatılır. Kitabı Sâmî ed-Dehhân (I-III, Dımaşk 1951-1968) ve Halîl el-Mansûr (Beyrut 1417/1996) neşretmiş, Georg Wilhelm Freytag, eserden seçmeler yaparak Latince tercüme ve açıklamalarla birlikte Selecta e historia Halebi adıyla yayımlamıştır (Paris 1819; Bonn 1820). Eser, Gabriel-Joseph Edgard Blochet tarafından da kısmen Fransızca'ya çevrilmiştir ("L'histoire d'Alep de Kamāladdīn", Revue de l'Orient Latin, Paris 1896, s. 509-565; [1897], s. 146-235; [1898], s. 37-107; [1899], s. 1-49; Histoire d'Alep, Paris 1900). 3. Kitâbü'd-Derârî fî ẕikri'ẕ-ẕerârî (Teẕkiretü'l-âbâ ve tesliyetü'l-ebnâ). On üç bölümden meydana gelen eser baba-evlât münasebetleri hakkındadır. Halep Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü'z-Zâhir'in adına yazılan ve oğlu el-Melikü'l-Azîz'in doğduğu gün kendisine takdim edilen kitabın müellif nüshası (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3790) önce S̱elâs̱e Resâʾil adlı bir eserin ikinci risâlesi olarak (Kostantiniye 1298), daha sonra da Alâ Abdülvehhâb Muhammed tarafından müstakillen (Kahire 1404/1984) yayımlanmıştır. 4. Kitâbü Davʾi'ṣ-ṣabâḥ fi'l-ḥas̱s̱i ʿale's-semâḥ. Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü'l-Eşref Muzafferüddin Mûsâ adına telif edilen eser, Taʿrîfü'l-ḳudemâʾ bi-Ebi'l-ʿAlâʾ adlı kitap içinde basılmıştır (Kahire 1363/1944). 5. Kitâbü'l-Aḫbâri'l-müstefâde fî ẕikri Benî Ebî Cerâde. Müellifin mensup olduğu Benî Ebû Cerâde ailesinin tarihi hakkındadır (Yâkūt, XVI, 5-6). Sâmî ed-Dehhân bu eserin bir nüshasını bulduğunu belirtmiştir (Zübdetü'l-ḥaleb, neşredenin girişi, I, 47-48). 6. Kitâb fi'l-ḫaṭ ve ʿulûmihî ve vaṣfi âdâbihî ve aḳlâmihî ve ṭurûsihî ve mâ câʾe (Yâkūt, XVI, 45). 7. Kitâbü'l-İnṣâf ve't-taḥarrî fî defʿi'ẓ-ẓulmi ve't-tecerrî ʿan Ebi'l-ʿAlâʾ el-Maʿarrî. Ebü'l-Alâ el-Maarrî ve ailesine dair olup Râgıb et-Tabbâh'ın İʿlâmü'n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebe'ş-şehbâʾ (Halep 1343/1925, IV, 78 vd.) ve Mustafa es-Sekkā ve diğerlerinin Taʿrîfü'l-ḳudemâʾ bi-Ebi'l-ʿAlâʾ (Kahire 1944, 1986), adlı eserleri içinde yayımlanmıştır. 8. et-Teẕkire. Eski Arap edebiyatı ve temsilcileri hakkındadır. On altı bölüm olan ve 637'de (1239-40) tamamlanan eser Fuat Sezgin tarafından yayımlanmıştır (Frankfurt 1992). 9. Kitâbü Tebrîdi ḥarâreti'l-ekbâd fi'ṣ-ṣabr ʿalâ fıḳdi'l-evlâd (Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 337). 10. el-Vuṣla ile'l-ḥabîb fî vaṣfi'ṭ-ṭayyibât ve'ṭ-ṭîb. Çeşitli ilâç, parfüm, yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasına dair olan eseri Selîmâ Mahcûb ve Düriyye el-Hatîb neşretmiştir (I-II, Halep 1406-1408/1986-1988).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi