İran'da Meşhed'in 140 km. güneyindeki bugün Türbet-i Haydariyye adıyla tanınan Zâve kasabasında dünyaya geldi. Doğum tarihi bilinmemekle beraber uzun bir ömür sürdüğü ve VII. (XIII.) yüzyılın ilk çeyreğinde vefat ettiği dikkate alınarak V. (XI.) yüzyılın sonunda veya VI. (XII.) yüzyılın başında dünyaya geldiği söylenebilir. Babası Şâhver (veya Teymur b. Ebû Bekir) Türkistan hanlarındandı; adı bilinmeyen annesi ise meczup bir kadındı. Kendisine nisbet edilen Haydariyye tarikatı, o çağlardan itibaren birçok bölgede yayıldığı ve tanındığı halde kaynaklarda hayatıyla ilgili fazla bilgi yoktur. Kaynaklar onu, "ukalâ-yı mecânîn"den bir meczup olarak tanıtırlar (Devletşah, s. 212). Bu tür meczupların öğrenim durumları, ilmî seviyeleri ve şeyhlerinin kimliklerinden çok halleri önem taşır. Sakal bırakmadığı halde bıyıklarını kesmeyen Kutbüddin Haydar'ı önemli kılan ve etrafında müridlerin toplanmasını sağlayan da onun meczuplara has davranışları olmuştur. Nitekim Zekeriyyâ el-Kazvînî'nin verdiği bilgiye göre Kutbüddin'in kışın buzlu sulara, yazın ateşe girme, yalın ayak gezme gibi âdetleri vardı. Bir defa yüksek bir kubbeye sanki kubbe düz imiş gibi yürüyerek çıkmıştı. Onun bu tür hallerini görmek için her taraftan ziyaretçiler gelir, bunlardan birçoğu dünyadan el etek çeker ve ona mürid olurdu. Emîrler ve zenginlerden Türk kölelere kadar çeşitli kesimlerden insanların bulunduğu müntesiplerine "Haydar'ın ashabı" denirdi (Âs̱ârü'l-bilâd, s. 382). Ali Şîr Nevâî'nin kaydına göre dedesi Kutbüddin'in Yesi'ye gönderdiği Haydar burada Ahmed Yesevî tarafından terbiye edilmiş ve irşad faaliyetinde bulunması için Horasan'a gönderilmişti (Nesâyim, s. 383-384). Bu bilgi Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî'de de yer alır (s. 9-11).
Kutbüddin Haydar'ın mensupları olarak bilinen Haydarîler'in (bk. HAYDARİYYE) kulaklarına, boyunlarına, hatta cinsiyet organlarına demir halka takma âdetlerine bakarak şeyhin de öyle yaptığı söylenebilir. Bu davranışlarına rağmen Kutbüddin Haydar ve müridleri Sünnî sayılmakta, meczuplarda görülen söz konusu garip hareketler ukalâ-yı mecânîn için tabii karşılanmaktaydı. Ünlü mutasavvıflardan Ferîdüddin Attâr'ın Zâve civarındaki Kedken'de yaşayan babası İbrâhim b. İshak'ın Kutbüddin Haydar'ın müridi olması, hatta bizzat Attâr'ın gençliğinde onu övmek için "Haydarnâme" (Haydarînâme) adıyla bir manzume yazması, yine Kutbüddin Haydar'ın Konya'ya gelen halifesi Hacı Mübârek Haydar'ın Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin yakın dostu oluşu, Tâceddin Vezîr'in onu Dârü'z-zâkirîn'in şeyhliğine tayin etmesi, Eflâkî'nin Kutbüddin Haydar'dan bir zâhid olarak bahsetmesi ve onun muteber bir halifesi olduğunu söylemesi de (Menâḳıbü'l-ʿârifîn, s. 215, 467, 773) Haydar'ın Sünnî bir sûfî olduğunu göstermektedir. Abdülhüseyn-i Zerrînkûb gibi çağdaş İranlı yazarlar da onun Sünnîliğini özellikle vurgulamışlardır (Cüstücû, s. 369).
Kutbüddin Haydar'ın Şiî veya Şiî-Bâtınî akîdelere sahip bir mutasavvıf olarak görülmesi (bk. Köprülü, Anadolu'da İslâmiyet, s. 50), kendisinden çok sonra Tebriz'de vefat eden Kutbüddin Haydar-ı Tûnî ile (ö. 830/1426) karıştırılmasından ileri gelmektedir. Bazı kaynaklarda Kutbüddin Haydar-ı Zâveî'nin kabrinin Tebriz'de bulunduğunun ifade edilmesi de (Şüsterî, I, 80; II, 51) böyle bir hataya yol açmıştır. Kabri Tebriz'de bulunan Kutbüddin Haydar-ı Tûnî, nesebi yedinci imam Mûsâ el-Kâzım'ın oğlu Abdullah'a bağlanan İmâmiyye Şîası'na mensup bir seyyid idi. Tebriz ve çevresinde birçok taraftarı vardı. Kutbüddin Haydar-ı Zâveî'nin müridleri, muhitin tesiriyle İran'da Şiîliğe meyletmiş, böylece Kutbüddin Haydar-ı Tûnî'nin müridleriyle karıştırılmışlardır.
Kutbüddin'in 110 veya 140 yıl yaşadığına, 597 (1200), 601, 613 veya 628'de (1231) öldüğüne dair çeşitli kayıtlar varsa da genellikle Moğol istilâsından önce 618'de (1221) doğum yeri Zâve'de vefat ettiği kabul edilir. Türbesi Zâve'de bulunduğundan daha sonra burası Türbet-i Haydarî (Türbet-i Haydariyye) diye meşhur olmuş, birçok ziyaretçinin uğradığı yer haline gelmiştir. Şehirdeki Haydarî Tekkesi şeyhin vefatından sonra da faaliyet göstermeye devam etmiş, İbn Battûta gibi seyyahlar tarafından ziyaret edilmiştir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi