Ezherî'nin karşılaştığı bir olay onu daha çok dil çalışmasına sevketti. 312 (924) yılında hacdan dönerken içinde bulunduğu kafile ile birlikte Karmatîler'in eline esir düştü. İki yıl süren esaret hayatı boyunca bedevî Araplar'dan faydalanarak garîb kelimeleri topladı ve bu malzemeyi Tehẕîbü'l-luġa adlı ünlü kitabında değerlendirdi. Ezherî aynı zamanda, "Sâhibü'l-garîbeyn" diye tanınan Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî ile Ebû Üsâme Cenâde b. Muhammed ve Karrâb gibi ünlü âlimlere hocalık etmiştir.
Kendisinden önceki dil âlimlerini güvenilirlik açısından ikiye ayıran Ezherî güvendiklerini beş tabaka halinde inceler. Güvenmediklerinden Leys b. Muzaffer (ö. 187/803'ten sonra), Kutrub, İbn Düreyd ve Büştî gibi dilcileri Arapça'yı bozdukları gerekçesiyle tenkit eder. Ancak kendi çalışmaları da İbn Manzûr gibi bu sahanın otoriteleri tarafından eleştirilmiştir. Ezherî Rebîülâhir 370'te (Ekim 980) Herat'ta vefat etti.
Eserleri: 1. Tehẕîbü'l-luġa. Müellif ömrünün sonlarına doğru yazdığı bu meşhur eserinde harflerin telaffuzunu esas alarak Halîl b. Ahmed'in (ö. 170/786) Kitâbü'l-ʿAyn'ında uyguladığı usulü benimsemiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eser aralarında Abdüsselâm Hârûn, Muhammed Ali en-Neccâr, M. Abdülmün'im Hafâcî ve M. Ebü'l-Fazl İbrâhim'in de bulunduğu bir grup âlim tarafından neşredilmiştir (I-XV, Kahire 1964-1967, 1979). Ezherî'nin bu konuda ayrıca Kitâbü Tefsîri ıṣlâḥi'l-manṭıḳ, Kitâbü'l-Edevât ve mahiyeti bilinmeyen Kitâbü Maʿrifeti'ṣ-ṣubḥ adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir. 2. ez-Zâhir fî ġarîbi elfâẓi'ş-Şâfiʿî. İmam Şâfiî'nin en yakın arkadaşı ve talebesi olan İsmâil b. Yahyâ el-Müzenî'nin İmam Şâfiî'nin kitaplarından kısaltarak meydana getirdiği Muḫtaṣarü'l-Müzenî adlı eserinde geçen garîb ve nâdir kelimelerin açıklamalarını ihtiva eder. Bir fıkıh lugatı niteliğindeki eser Muhammed Cebr el-Elfî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Küveyt 1399/1979). Selahattin Kıyıcı, Ezherî ve onun bu eseri üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.). 3. Kitâbü Meʿâni'l-ḳırâʾât. Kıraat meselelerinin sûrelere göre teker teker ele alındığı eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Reşid Efendi, nr. 22). 4. Kitâbü Tefsîri esmâʾi'l-ḥüsnâ (Sezgin, VIII, 204).
Ezherî'nin bunlardan başka et-Taḳrîb fi't-tefsîr, Kitâbü ʿİleli'l-ḳırâʾât, Nâsiḫu'l-Ḳurʾân ve mensûḫuh, Kitâbü'r-Rûḥ ve mâ câʾe fîhi mine'l-Ḳurʾân ve's-Sünne, Meʿânî şevâhidi ġarîbi'l-ḥadîs̱, Ġarîbü'l fıḳh (bunun bir önceki kitap veya ez-Zâhir ile aynı eser olabileceği ileri sürülmektedir), Kitâbü'r-Red ʿale'l-Leys̱ (Halîl b. Ahmed'in talebesi olup onun eserini ikmal eden Leys b. Muzaffer'in Kitâbü'l-ʿAyn'daki hataları hakkındadır), Kitâbü'l-Ḥayż, Muʿallaḳāt-ı Sebʿa'yı açıkladığı Tefsîrü's-Sebʿi'ṭ-ṭıvâl ile Kitâbü Tefsîri şiʿri Ebî Temmâm (Tefsîru Dîvâni Ebî Temmâm) ve Aḫbâru Yezîd b. Muʿâviye adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi