2001 krizinin saklı tarihi

Oğuz KARAMUK
Galatasaray'ın UEFA Kupası'ndaki başarıları hemen tüm toplumu esir almış, Milenyum'a tüketim çılgınlığıyla giriyordu 2000 yılının baharına Türkiye... DSP-ANAP-MHP koalisyonunun Aralık 1999'da yaptığı IMF anlaşmasıyla 4 milyar dolar dış borç garanti edilmiş, dolar kuru sabitlenmiş, bu sayede enflasyonda düşüş sağlanmıştı. Hazine, o güne kadar görülmedik düşük faizle borçlanıyordu. Her ihalede faiz düşüyor, Hazine bonolarının en büyük müşterisi olan Halit Cıngıllıoğlu'nun Demirbank'ı, kağıt üzerinde kar rekorları kırıyor, televizyonlarda sektörün dört büyük özel bankası; İş, Yapı Kredi, Akbank ve Garanti'ye isim vermeden meydan okuyan reklamlarını döndürüyordu...

Yaz aylarına bu rehavet içinde girilirken, Cıngıllıoğlu'nun meydan okuduğu bankalardan bazıları bono piyasasında pozisyon değiştirdi ve fitil gizliden gizliye yanmaya başladı. Yaz boyunca Demirbank, kendisini batıracak faiz yükselişini engellemek için, hem rakiplerinin sattığı bonoları piyasadan satın almak hem de Hazine'nin yeni ihraç ettiği kağıtlara 'zoraki müşteri' olmak zorunda kaldı. Öyle ki piyasada, 2000 Ağustos ve eylül aylarında yapılan iki Hazine ihalesinde diğer bankalar alıcı olmadığı için Demirbank'ın tek başına kağıtların büyük bölümünü almak zorunda kaldığı dedikoduları çıktı. (Bankanın bu kadar Hazine bonosu almasına başta Hazine ve BDDK olmak üzere ekonomi yönetiminin nasıl göz yumduğu ise bir bilmece...)

Özetle Demirbank'ın patronu Halit Cıngıllıoğlu, yakın arkadaşı Tansu Çiller'in iktidarı döneminde, 1995 ve 1996'daki faiz düşüşü sırasında oynadığı ve çok para kazandığı bono kumarına, bu kez daha gözü kara girmişti. Ve satın aldığı 3,6 hatta 1 yıl vadeli bonoların parasının önemli bölümünü gecelik piyasadan, yani televizyonlarda isim vermeden meydan okuduğu rakiplerinden gecelik borç alarak yapıyordu. O rakipler sonbahar aylarında Demirbank'a borç verme koşullarını iyice ağırlaştırdı, hatta borç vermemeye başladı. Piyasalarda likidite sıkışıklığı bir krize dönüştü. (Sektörün büyük bankaları için 'Demirbank'ı batırdılar' dedikodusu da bu yüzden çıktı.) Demirbank hem repo hem de bono piyasasındaki faiz yükselişine karşı daha hassas bir konuma geldi. Bu dönemde bankanın finansman kaynağı çok yüksek faizle toplanan mevduat, açık pozisyon ve Merkez Bankası'ndan alınan gecelik borçlar oldu.

'DEUTSCHE'NİN RAPORUNU ATLAMIŞIZ!'
Demirbank köşeye sıkışırken, piyasalardaki likidite krizi ilk kurbanlarını 2000 yılının ekim ayında aldı. Kötü yönetildikleri sonradan iyice ortaya çıkan Ceylan Grubu'nun Bank Kapital'i ve Dinç Bilgin'in Etibank'ına 27 Ekim 2000'de el konuldu.

Kasıma girildiğinde IMF'nin direttiği Türk Telekom özelleştirmesinin koalisyon ortakları arasında çıkardığı gerilim nedeniyle tansiyon iyice yükseldi ve ayın ikinci yarısında kıyamet koptu. Merkez Bankası'nın araştırma bölümünden bir yetkili 2001 yılının ilkbaharında şu sözlerle anlatıyordu o günleri: "Alman Deutsche Bank, o günlerde 'Türkiye'de faizler yükselecek' şeklinde bir rapor yayınlamış müşterilerine (Deutsche Bank'ın 2009 başındaki Türkiye batacak raporunu da unutmamak gerekiyor). Biz aslında Türkiye piyasalarıyla ilgili çıkan her yayını takip ederiz. Gerektiğinde önceden müdahale ederek önlem alırız. Ancak nasıl olduysa! O raporu atlamışız. Raporu gören iki büyük yabancı fon bonolarını satıp dövize geçti. Piyasadan 2 milyar dolara yakın döviz çektiler. Ondan sonra olanları biliyorsunuz..."

Biliyoruz... 16 Kasım'da piyasada panik çıktı, borsa çakıldı, yatırımcıların bono piyasasından kaçmasıyla faizler tırmanmaya başladı, bankalar birbirine borç vermeyi kesti. Kasım sonuna kadar piyasalardaki hızlı çalkantılar ve yabancı yatırımcı çıkışı sürdü. Kasım'ın son gününde Merkez Bankası piyasaya "Sadece döviz satarsanız TL alırsınız" ültimatomu verdi ve bu açıklamanın ardından 30 Kasım'da gecelik faiz yüzde 400'e kadar yükseldi. Aynı gece Washington'da IMF Yönetim Kurulu Türkiye için acil toplantıya başlamıştı.

O gün bono faizi yüzde 74'e kadar yükselirken, yılın ilk 10 ayında ortalama yüzde 37 faizle, kapasitesinin çok üzerinde Hazine bonosu alan Demirbank bir anda çift darbe yedi. Hem elindeki bonoların değeri düşmüş hem de gecelik borçlanma faizinin aşırı yükselmesiyle maliyetleri katlanılamaz boyuta ulaşmıştı. Böylece banka öz sermayesini birkaç günde eritti. Son umut kapısı Merkez Bankası ise bankaya para vermeyi reddediyordu (Gazi Erçel yönetimindeki Merkez Bankası'nın, Demirbank'a ihtiyacı olan parayı neden vermediği bugün bile tartışılır. Özellikle ABD Merkez Bankası Başkanı Ben Bernanke'nin son krizde batıkları önlemek için piyasaya para pompalaması ve en azından şimdilik bu yönteminde başarılı olması bizdeki ekonomi yorumcularına 'Bernanke'nin yaptığını Türkiye yapsaydı 2001 yaşanmazdı' dedirtiyor. Ancak bu yorumları yapanlar arasında o zaman Hazine ve Merkez Bankası'nın tepe yönetiminde olan isimlerin de olması olayın bir başka şaşırtıcı yönü. Tabii o günlerde piyasaya para vermemek Merkez Bankası'nın kriz boyunca yaptığı ne ilk ne de son hataydı).

Merkez Bankası da para musluğunu kapatınca Cıngıllıoğlu havluyu attı ve Demirbank 6 Aralık 2000 sabahı TMSF'ye devredildi. Tabii arkasında katrilyonlarca lira borç bırakarak. Demirbank'ın batışı sektör açısından sistematik bir çöküşü de gündeme getirdi. Bankaların Kasım 2000'de 18.4 milyar dolara ulaşan döviz açığı, ani sıcak para çıkışı ve yurtdışı finansörlerin kredi hatlarını kesmesiyle sürdürülemez boyuta ulaştı. Bülent Ecevit'in Başbakanlığı'ndaki Hükümet, aynı gün IMF'nin yeni ve daha ağır şartlarını kabul ederek 10.4 milyar dolarlık ek bir borç anlaşması daha yaptı. IMF'den gelecek yeni kaynağı duyan piyasalar morfin yemiş gibi sakinleşti.

ÜLKE YÖNETİMİNE PİYASALAR EL KOYDU
Bir-iki ay önce reklamlarda sektördeki dev rakiplerine meydan okuyan ve reklam kampanyalarına milyonlarca dolar döken Demirbank'ın batışı medyada çok fazla yer bulmadı. "Fazla bono banka batırdı" gibi başlıklarla konu geçiştirildi. Sistematik bir çöküşe neden olan krizin üzerine fazla gitmek yerine konu magazinleştirildi ve Halit Cıngıllıoğlu'nun ablası Sema Hanım'ın, bankaya el koymaya gelen TMSF yöneticilerine söylediği iddia edilen ağır hakaretleri duyuruldu.

Zaten o dönem medyanın iki büyük oyuncusundan Dinç Bilgin'in Etibank'ına el konulduğu, borsadaki şirketleri binlerce yatırımcıyı mağdur ederek kapatıldığı için grubun yayın organları deyim yerindeyse kulağının üstüne yatıyordu. Medyanın diğer devi Doğan Holding ise Dışbank'la sektördeki hassas dengeleri kolluyordu. Zaten yaz sonundan itibaren gazete ve televizyonlarında müthiş bir oto sansür uygulanıyordu.

TMSF Şubat 2001'de yaptığı açıklamada, 2000 yılında kendisine devredilen Demirbank ve diğer bankaların toplam reklam harcamalarının 11 milyon doları aştığını belirtiyordu. Bu reklamların çoğu Demirbank tarafından verilmişti. Yalnız medya değil iş dünyası, hatta hükümet üyeleri de farklı bir tutum sergilemiyordu aslında. Çoğunlukla "Vah vah, şanssızlık oldu' türünden gayri ciddi açıklamalar yapılıyordu. Öyle ki Devlet Bakanı Tunca Toskay 'Sıkıntıda olduğunu birkaç gündür' biliyoruz, diye yanıtlıyordu Demirbank'ın batışıyla ilgili soruları. TÜSİAD Başkanı Erkut Yücaoğlu'nundemeci ise benzer bir pragmatizmi yansıtıyordu.

Yücaoğlu "Demirbank'ın üzerinde yabancı fonların çok ciddi bir baskısı olduğunu duyduk" diyor ve topu yabancılara atıyordu.

Oysa bankaların Hazine bölümlerinde çalışanların hiçbiri bunların doğru olmadığını biliyordu. Demirbank'ı çöküşe götüren süreç ne Toskay'ın dediği gibi birkaç gündür bilinen bir gelişme ne de Yücaoğlu'nun dediği gibi 'dış mihraklar'ın bir oyunuydu.

Sokaktaki vatandaş ise aylar öncesinden çıkmaza giren, ancak hem kamu otoritesi hem de medyadaki perdelemenin etkisiyle çöküşü uzun süre gizli kalan Demirbank'ın bedelini peşin olarak ödemeye başladı. IMF'nin de isteğiyle temel tüketim ürünleri ve vergiler zamlandı.

Kasımda kaynağı belirsiz döviz kalemi de eklendiğinde, Türkiye'den kaçan sıcak para 5.3 milyar doları bulurken, aralıkta tablo düzelmeye başladı. 2000'in son ayında piyasaya net 312 milyon dolarlık döviz girişi oldu. Ecevit'in 6 Aralık'ta açıkladığı 10.4 milyar dolarlık yeni IMF kredisinin 2.8 milyar doları da 28 Aralık günü Hazine hesaplarına yatırıldı. Demirbank'a el konulmasıyla, Türkiye'yi o dönemde ekonomi literatürüne geçiren çift dipli krizin ilk etabı tamamlandı. Aynı zamanda kriz siyasi arenada çok büyük bir etki yarattı. Borsa-döviz ve faiz üçgenini yönetenler, Ecevit Hükümeti'ni öyle korkuttular ki ilerleyen aylarda daha net görüleceği gibi, Türkiye'nin efendileri artık onlar olmuştu.

PARAYI YURTDIŞINA NASIL KAÇIRDILAR?

Demirbank, patronu Halit Cıngıllıoğlu'nun 1999 sonunda girdiği riskli bono operasyonları sonucunda 6 Aralık 2000'de battı. Demirbank'ın batışına rakip bankaların oyunu, Hazine, BDDK ve Merkez Bankası'nın 'bilinçli' denilecek hataları, yabancı yatırımcının tetiği çekmesi ve siyasi istikrarsızlık neden oldu. Finans sektörü Demirbank'ın çöküşünü aylar önceden konuşmaya başlarken bürokrasi, hükümet, medya ve iş dünyası beklenmeyen bir olay gibi konuyu 'Talihsizlik" olarak yansıttı. Ecevit Hükümeti Demirbank'ın battığı gün IMF'den 10.4 milyar dolar daha alınca konunun üstü örtülüverdi. Ancak 2001'in başında ekonomi içten içe kaynıyordu. Bankacılık sektöründe etik anlayışı iyice çökmüştü. Hazine'nin kasası boş tarihin en büyük ödemesine hazırlanırken ancak filmlerde olabilecek bir talihsizlik yaşandı! Ankara'da devletin tepesi birbirine Anayasa fırlattı.

Kasım 2000 krizi Demirbank'ın batışı ve IMF'den 10.4 milyar dolarlık ek kredi alınmasıyla atlatılsa da; 2001 Ocak ayına pek de rahat girmiyordu Türkiye. DSP-ANAP-MHP koalisyonunun bitmek bilmeyen siyasi kavgaları finansal huzursuzluğu tetiklemeye devam ediyordu. Ekonominin genel kuralı çalışıyor, batan her banka, reel sektörden onlarca şirketi beraberinde çöküşe sürüklüyordu. Sadece 2001'in ilk iki ayında 10 binden fazla bankacı işsiz kaldı. Reel sektörde kayıp daha da büyüktü. Aynı dönemde finans sektöründe etik anlayışı da kaybolmuştu. Bankalar birbirleri hakkında 'batacak' dedikoduları çıkartıyor, Türkiye'deki dev yabancı bankalar hatta beş yıldızlı otel odalarına yerleşen private banking (özel bankacılık) uzmanlar, kıyamet senaryolarıyla Türkiye'deki varlıklı kesimin parasını yurtdışına götürmek için uğraşıyordu.

YABANCIYI DESTEKLEYEN TÜRKLER
O uğraşlar meyvesini verdi, 2001 boyunca milyarlarca dolar para yurtdışına çıkartıldı ve bugün Başbakan Erdoğan'ın 'Patronların zulaları' diye bahsettiği yurtdışındaki gizli hesaplar yaygınlaştı. Kimi zenginler, yabancıların propagandasına o kadar inandı ki, Türkiye'den çıkarttıkları paranın izi bir daha bulunmasın diye trustee denilen yedi emin şirketleriyle anlaşarak servetlerinin izini kaybettidi. İşin acı tarafı yabancıların Türkiye'yi yıkıma götüren bu hamlesine Türkler de destek veriyordu. O günlerde oldukça küçük, bugünse sektördeki ilk 10 içinde yer alan bir özel banka, krizde tüm nakitini dövize çevirip yurtdışına göndermişti. Benzer bir operasyonu kendisinden kat kat büyük ve Demirbank'ın batışında başrol oynayan özel bankalardan biri daha yavaş yavaş uyguluyordu. Ancak 'derin piyasadaki' tüm fırtınalara rağmen, kamuoyuna gösterilen ekonomide göreceli iyileşme 2001'in Ocak ayında da sürdü. Tek kritik sorun dev ödemeleri bulunan ve borçlanma vadesi iyice kısalıp, maliyeti yükselen Hazine'deydi. Hemen her ihale bir kader maçı havasında geçiyordu. Öte yandan 1994, 1998 ve 1999'da da benzer durumları yaşayan piyasa için Hazine'nin düştüğü kritik durum idare edilemeyecek bir sorun olarak da gözükmüyordu. Zaten faiz yükselişiyle cazip hale gelen Hazine kağıtlarına az da olsa sıcak para ilgisi başlamıştı. Kasım 2000'de kaçan 5.3 milyar doların üçte biri kadar sıcak para Ocak 2001'de geri dönmüştü.

ABD ELÇİLİĞİNE TÜYO
Yabancılar Türkiye'yi çok yakından takip ediyordu. Hatta o günlerdeki Ankara ziyaretimizde üst düzey bir Hazine yetkilisinin bozuk bir İngilizce'yle telefonun karşısındaki kişiye ertesi gün yapılacak kritik bir borçlanmayla ilgili faiz aralığı ve ihale tutarıyla ilgili tüyolar verdiğine şahit olduk. Karşımızda oturan bürokrat, telefonun öbür ucundaki kişiyle konuşmaktan oldukça memnundu. Telefonu kapatınca gazeteci merakıyla 'Kimdi?' diye sorduk "Amerikan Ticari Ateşesi" yanıtını aldık (Başka bir ülkede Hazine yetkilisinin böyle bir davranışı nasıl karşılanır tartışılır! Ama o günlerde ekonomi yönetiminin gerek piyasa gerekse gazetecilerle kurduğu ilişkiler böyleydi). Yabancı ilgisi rakamlardan da görülüyordu.

HAZİNE'NİN KADER İHALESİ
Ocak atlatıldı... Şubat kredi kıtlığıyla bunalıma giren reel sektör şirketlerinin imdat çığlıklarıyla başladı. Hem artan işsizlik hem de IMF'nin her gün bir yenisi çıkan acı ilaçlarıyla toplumun da morali iyice bozulmuştu. 10 Şubat'ta faizsiz bankacılık yapan İhlas Finans'a el konuldu ve piyasalar yeniden hareketlendi. Borsa ve faizde dalgalanmalar yeniden tırmandı. Bu arada piyasalar yeni bir viraja daha hazırlanıyordu. Hazine 21 Şubat'ta yapacağı 3.9 katrilyon liralık (6 milyar dolar) Cumhuriyet tarihinin en büyük iç borç geri ödemesi için 16 Şubat 2001 Cuma günü açıklama yapıyordu. Açıklamaya göre Hazine, 20 Şubat'ta iki borçlanma ihalesi birden düzenleyecekti. Kasasında 2.5 katrilyon nakiti vardı ve bu tutar, ödeyeceği paradan 1.4 katrilyon lira ( 2 milyar dolar) daha azdı. Hazine'nin nakit açığı Salı günü yapılacak ihalelerin önemini daha da artırıyordu...

PİYASA ALLAK BULLAK OLDU
19 Şubat 2001 tarihinde yapılan MGK toplantısında Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in, Başbakan Bülent Ecevit'e anayasayı fırlatması sonrasında piyasalarda ipler koptu. O hafta gecelik faizlerde yüzde 19 bin, borsada yüzde 50'ye yakın düşüş yaşandı. Bono faizlerinde yüzde 276'lık tarihi rekor kırılırken, dolar 687 bin YTL'den başladığı haftayı 1 milyon liranın üstünde kapattı.

FIRLATILAN ANAYASA VE MERKEZ BANKASI'NIN DAHİYANE PLANI

Kusursuz kriz için son haber canlı yayında Ankara'dan geldi. 19 Şubat'taki o meşhur Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısının ardından kameralar karşısına telaş içinde bir yüz ifadesiyle geçen dönemin Başbakanı Bülent Ecevit tarihi açıklamayı yaptı ve özetle "Cumhurbaşkanı bana MGK masasında anayasa fırlattı. Devletin tepesinde kriz var" dedi. Ecevit'in u sözlerinden sonra balon patladı, 19 Şubat günü yatırımcılar dövize saldırdı. Merkez Bankası bir günde 7.6 milyar dolarla tarihinin en büyük döviz satışını yaptı. Ancak Merkez Bankası'nın şansı vardı ve o gün ABD piyasaları resmi tatilde olduğu için döviz teslimi ertesi güne bırakıldı. 20 Şubat'ta Merkez Bankası döviz çıkışını engellemek için yeni bir planı uygulamaya geçirdi. Yatırımcıların 19 Şubat'ta ısmarladıkları dövizi almak için TL getirmesi gerekiyordu ve piyasada o kadar TL yoktu. Merkez Bankası döviz çıkışını engellemek amacıyla piyasaya TL vermeyi bir anda kesti. Bu işlemle gecelik borçlanma oranları yüzde 19 bine kadar çıktı (ortalama faiz yüzde 4 bini geçti). Böylece döviz çıkışı engellendi. Para bulamayan yatırımcı 19 Şubat'ta kağıt üzerinde satın aldığı 7.6 milyar doların 7.3 milyar dolarını yine kağıt üzerinde Merkez Bankası'na iade etti. Yani krizin ilk günü Merkez Bankası'nın kasasından sadece 300 milyon dolar çıktı. Merkez'in dövizi tutmak için piyasaya TL vermeyi durdurması medyada 'dahiyane plan' olarak alkışlandı.

KRİZİN FATURASI 351 MİLYAR LİRA

Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Ali Babacan, "kara çarşamba'' olarak da nitelendirilen 2001 krizinin faturasını açıkladı. Babacan, 2001 krizi nedeniyle ihraç edilen senetlerin toplam ödemelerinin bugüne enflasyonla getirilmiş halinin 251 milyar 563 milyon lira olduğunu bildirdi. Babacan Ekonomi Muhabirleri Derneği (EMD) üyeleriyle biraraya geldiği toplantıda, 2001 krizinin faturasını açıkladı, ekonomiye ilişkin değerlendirmelerde bulundu. Bugünün 2001 krizinin 10'uncu yıldönümü olduğuna işaret eden Babacan, 2001 krizinin farklı hesap yöntemleri olabileceğini, devlete, vatandaşa, özel sektöre maliyetleri gibi çeşitli hesaplamaların yapılabileceğini anlattı. Babacan, devlet açısından maliyetin ne olduğu konusunda bir çalışma yaptıklarını ve hafta sonunda tamamlandığını kaydetti. Babacan "Hesaplamaya göre, bu maliyeti ödemek zorunda kalınmasa, Hazinenin borcu 381 milyar 877 milyon lira daha aşağı olacaktı" dedi.