Filmlerim, kendimi zayıf hissettiğim meseleler üzerine

Sabır ve özen isteyen bir sinema yapıyor Nuri Bilge Ceylan. Tıpkı birçok yaratıcı yönetmen gibi. Bunun için Cannes Film Festivali, yenilikçi, cesur ve bağımsız düşüncelerle film yapan yönetmenlere verdiği Altın Koç (Carrosse d'Or) ödülünü bu yıl Nuri Bilge Ceylan'a sunacak. Ki bu ödülün daha önce Clint Eastwood, Nanni Moretti, Jim Jarmusch, David Cronenberg ve Cafer Panahi gibi sinemacılara verildiğini bilmek, bu coğrafyadan bir insan olarak bize gurur veriyor. "Peki Ceylan'ın yenilikçiliği, bağımsızlığı, cesareti nedir?" diye sorsanız; bu soruların cevabı, aslında geçtiğimiz perşembe günü İstanbul Film Festivali kapsamında verdiği Sinema Dersi'nde anlattıklarında gizli. Söyleşi vermeyi pek de sevmeyen biri olarak tanınan Ceylan, yeni çekeceği filmin bir kış filmi olacağının müjdesini verip, sinemasını anlattı.

AMATÖR OYUNCULAR ÇOK NAZLI
Oyuncu yönetimi de benim için büyük bir sır. Sette atmadığımız takla kalmıyor. 'Tam olarak oyuncudan bunu istiyorum, şunu almak için uğraşıyorum' gibi bir durum yok. Kafamızda, ne olduğunu bizim de bilmediğimiz belli bir gerçekliğe ulaştığımız hissi oluşması gerekiyor. İnandırıcı gelmedikçe 'bir sorun var' duygusu yaşıyorsunuz. Bu sorunu bulmaya, çözmeye uğraşıyorsunuz. Enerjimin çoğu, sette oyunculara gidiyor. Her oyuncu başka bir dünya. Bunun için her oyuncuyla için farklı bir yöntem yaratmak gerekir. Eskiden diyalogları kabaca yazardım. Son zamanlarda daha detaylı yazmaya çalışıyorum. Oyunculardan diyalogları ezberlemelerini istiyorum artık. Bu yüzden profesyonel oyuncularla çalışmaya yöneldim. Amatörlerle çalışmak çok zordur. Diyaloglar ağızlarına oturmaz. Hep sorun çıkar. Bir de çok nazlı oluyorlar. Çünkü tutku yok. Profesyonellerle çalışırken, 50 tekrar yapıyorum, oyuncu sesini çıkarmıyor. Onların bu sevgisine de hayran kaldım."

YURTDIŞINDA FİLM ÇEKMEM
"Taşra iyi bildiğim bir yer. İki yaşında gittim, dördüncü sınıfı bitirene kadar Çanakkale'de kaldım. Yazları da gittim sonra, hatta 16 yaşımda taşrada âşık oldum. 'Neden taşrada geçen filmler çektim?' derseniz, ilk filmlerimde iyi bildiğim yerleri anlatmak istedim. Şehir de ilgimi çekiyor. Ben her yerde film çekerim aslında, bir tek yurtdışında çekmem. Çünkü çekeceğiniz şeyin detaylarını, nüanslarını çok iyi bilmelisiniz. Yurtdışında bu benim için imkansız gibi görünüyor."

ELMA SAHNESİ İNSANLIK METAFORU
"Bir Zamanlar Anadolu'da filmindeki elma sahnesi, senaryoda yoktu. Setimizde, dizilerde çalışan oyuncular olduğu için, haftada iki gün mola veriyorduk. Dolayısıyla, boş vaktimiz oluyordu. Böyle bir vakitte dolaşırken, gerçekten ağaçtan bir elma düştü, yuvarlanıp aşağıdaki dereye düştü. Sonra bu yuvarlanmanın, filmin metaforu olabileceğini, hatta giderek insanlığın metaforu olabileceğini düşündüm. Sanat yönetmeninden çürük elma istendi. Tabii tam istediğim çürük elma yapılamadı, ama görüntü yönetmeni Gökhan Tiryaki, olağanüstü bir şekilde bu sahneyi çekti. Herhalde 30 kere falan çektik, onu da söyleyeyim."

KURGU BENİM İÇİN ÖNEMLİ
"Kurgu, her sinemacı için ayrı anlam taşır. Mesela Bela Tarr için hiç önemi yok. Zaten 15 plan çektiği için, 2.5 saatte bitiriyormuş kurguyu. Ozu'da da çok önemli değildir kurgu. Çünkü o da aynen yazdığı gibi çekerdi filmi. Kurguyu da başkasına emanet edebilirdi bu yüzden. Benim içinse önemli. Çünkü ben senaryo aşamasından itibaren bir arayışa giriyorum. Bu arayış sette de devam eder. Ama sette hızlı olmak gerek. O yüzden emin olabileceğiniz tek yer kurgu masası. Ama orada da iş işten geçmiş olduğu için, kurguya alternatifli girmeyi severim. Alternatifli çekmek, başka türlü de iyi geliyor. Bazen hiç aklınıza gelmeyen bir etki yaratabiliyorsunuz. Sette çekim yaparken, bir kuşku düşer içime. Çektiğim şeyin tam tersini çekerim. Üzüntülüyken örneğin, bir de sırıtan versiyonunu çekerim oyuncunun ve inanılmaz bir sonuç elde edebilirim. Çünkü gerçek hayatta da insanlar böyledir. Bir durum karşısında tam tersi tepki verebilirler."

SİNEMA BENİM İÇİN BİR MUAMMA
"Sinema benim için bir muamma. Filmler, bana kendim hakkında, insanlık hakkında çok şey öğretti. Bazen, uzun zaman iyi bir film görmediğimde ya da kendimle ilişkim koptuğu zaman umutsuzluğa kapılıyorum. Film seyretmek de, yapmak da boş geliyor. Ama iyi bir film gördüğünüzde umutlanırsınız. Heyecanlanmam böyle oluyor. Yoksa, 'Güzel bir hikâye buldum, bundan iyi bir film olur,' diye bir şey olmuyor. Hayatın, benim için bilinmeyen, muğlak, karanlık taraflarında dolaşmaya çalıştım. Öğrenmek zorunda hissettiğim, kendimi zayıf hissettiğim meseleler üzerine film yapmaya çalıştım. Aksi takdirde heyecan duyamıyorum. Film yapmak kolay değil, yorucu bir süreç. Ancak böyle bir motivasyon biraz enerji veriyor. Normal hayatta çok güçlü sayılmam. Yaşım da epey ileri. Ama bu tip motivasyonlar sette beni çok güçlü kılıyor."

ESKİDEN YALNIZ BİR İNSANDIM
"İlk filmlerimi bir endişeyle yaptım. Neticede yeni bir sanat dalını keşfediyordum. Mesela Uzak filmini, yakınımdaki arkadaşlarıma anlattığım zaman, 'Bundan nasıl film olacak?' diye düşünüyordu. Aslında ben de öyle düşünüyordum ama bir şey beni, anlattıklarımı film yapmaya itiyordu. Zaten otobiyografik bir hikaye. Kendi hayatıma çok benzeyen bir hayatı anlattım Uzak'ta. Sohbet sırasında anlatılması çok zor sorunlardı bunlar benim için. Hayatla organik bir ilişki kuramıyordum. Film yapılmaya değer şey olarak da bunu görüyordum. Ama nasıl yapılacağını da tam bilemiyordum. Uzak'ın kurgusunu bitirdiğimde bile hâlâ filme benzediği konusunda şüphelerim vardı. Sezgilerimle çektiğim bir filmdi. Zaten bilmedikleriniz üzerine film yapan yönetmen olduğum için bu tür şeyler başıma geliyor. Ama Uzak'ta daha çok yaşadım bunu. Bir de o zamanlar daha yalnız bir insandım. Sinema camiasıyla ilişkim yoktu. Uzak'tan sonra sinema dünyasının işleyişini, izleyici tepkilerini anlamaya başladım. 'Filmlerim beğenilmezse beğenilmesin,' diyebildim."

UZAK, CANNES'DA KURAL DEĞİŞTİRTMİŞ
"Cannes Film Festivali'nde Uzak'la hem Jüri Büyük Ödülü (Grand Prix) hem de oyuncu ödüllerini alınca, festival yönetimi kuralları değiştirmiş. Artık Altın Palmiye, Grand Prix ve en iyi yönetmen ödüllerinden birini alan bir film, başka ödül alamıyor. Jüride yer alınca öğrendim bu durumu. Jüride olduğum zaman, Peygamber'in oyuncusu Tahar Rahim'e ödül vermek istedik, ama olmadı. Çünkü film, Jüri Büyük Ödülü'nü almıştı. Herkes de soruyordu 'Niye ona vermediniz?' diye. O kural yüzünden veremedik."

SEYİRCİ DE ALIŞMALI
"Bir yönetmen bütün seyircileri ince ince hesaplayarak film yapmaz. Zaten seyircinin de homojen yapısı yoktur. Dolayısıyla bir yönetmen, en az kendisi kadar zeki bir insan için film yapmak zorundadır. Kendi seyretmek istediği filmi çeker sonuçta. Öte yandan çok akla hitap eden filmler yaptığımı düşünmüyorum. Gerçek hayatta, gerçeğin bir parçasıyla yaşamaya ayak uydurabildiğimiz halde, sinemada daha fazlasını istiyoruz. Seyirci de gerçeğin bir parçasıyla yaşamaya biraz alışmalı diye düşünüyorum. Hiçbir flu bölge bırakmayan bir sinemaya çok alıştırılmış durumdayız. Ama belli bir derinliğe inmek istiyorsak, eninde sonunda belli bir muğlaklıkla yaşamaya alışkın bir seyirci yaratmak durumundayız. Çünkü sinema sanatı, seyircinin hayal gücüne, onun gerçeğin bir parçasını tamamlamasına ihtiyaç duymadan fazla derinleşemez. Hayat, eşinizin bile tam olarak ne düşündüğünü bilemediğiniz bir muğlaklıkla yaşanıyor. En gerçek, tehlikeli, riskli duygularımızı sürekli saklamak zorundayız çünkü. Gerçeği tahmin etmek zorundayız. Sinemayla ilişkimiz bu şekilde kurulmalı. O yüzden sinemada bir çeşit muğlaklığa önem veriyorum. Ama bu keyfi olmamalı. Yönetmenin kafasında her şeyin cevabı muhakkak olmalı, ama hepsini göstermemeli."

SANATÇI BAĞIMSIZ OLMALI
"Sorumluluk meselesi çok abartılmamalı. Çünkü bu insanları siyaseten doğrucu çizgiye götürebilir. Bence sanatçı tamamen bağımsız kalmalı. Özgürlüğün ve gerçeğin peşinde olmak, her şeyin üzerinde olmalı. Hatta sanatçı, kendinden beklenenden bile tamamen sıyrılmalı."

ÇEHOV BENİ ZENGİNLEŞTİRDİ
"Çehov büyük bir yazar. Oyunlarından çok, hikâyelerini önemli buluyorum. Rusya'ya gittiğim zaman evini de ziyaret ettim. Martı'yı, önemli oyunlarını yazdığı evdir. Bence Çehov yalnız bir adamdı. Yazarlık da yalnız yapılan bir uğraş zaten. O dönem insanlar tiyatro ile sosyalleşiyordu. Çehov da yalnızlıktan kurtulmak için tiyatroyla uğraşıyor gibi hissettim. Ama öyküleri bana insanüstü geliyor. Anlatılması mümkün görünmeyen şeyleri, çok kolay anlatıyor. İlk dönem öykülerinden Avcı diye bir hikâyesi var. Tolstoy okuduğu zaman çok etkilenmiş. Arayıp 'Siz büyük bir yazar olacaksınız,' demiş. Çehov, bana hayata bakmayı öğretti. Zaten, sanat eserinin en önemli işlevi, bakışınızı zenginleştirmesi. Bir tek söz bile insanın önünde o kadar büyük dünyalar açabiliyor ki... Çehov benim hayatımı zenginleştirdi. Bana en sıradan bir detayda bile zenginlik olduğunu öğretti."

CEYLAN 'I ANLAMAK İÇİN 25 SÖYLEŞİ
Bir ritüeldir, Nuri Bilge Ceylan film çeker, biz sinema yazarları da söyleşi yapmak isteriz. Tabii çoğu zaman kabul etmez, ama bazen de kabul edeceği tutar. Bu döngü de hiç değişmez. Üç Maymun sonrasında söyleşi talebimde biraz ısrarcı olunca Ceylan "Konuşmayı sevmiyorum, konuştukça yaşlı hissediyorum kendimi," dedi. O günden beri ısrarlarımdan vazgeçtim. Birini yaşlı hissettirmek, hoş bir duygu yaratmıyor bünyede ne de olsa. Ama görev duygusuyla, yine ritüeli sürdürmeyi devam ediyorum. Şimdilerde PR potansiyeli taşıyan sanatçı söyleşilerinin, bir karşılığı var elbet. Onu takip eden izleyicilerin, seyircilerin sanatçıyı daha yakından tanımasını, anlamasını sağlar. Çok çok uzun vadede ise altın gibi kıymetlidir söyleşiler. Tanıklıktır sonuçta... Yaşama sessizce vurulmuş bir izin kanıtıdır. Ayrıca farklı bir algı da yaratabilir sizde. Mesela bugün, çektiği filmlerle sinema algısını değiştiren Orson Welles, Hitchcock, Sergio Leone, Charlie Chaplin, Lütfi Akad, Yılmaz Güney, Ertem Eğilmez ile yapılmış iyi bir söyleşiyi okuduğunuzu düşünün... Neler hissettirecektir size? Nuri Bilge Ceylan'ın söyleşi konusunda ketum olduğu düşünülse de, aslında arşivlerde epey söyleşisi mevcut. Geçen hafta Norgunk Yayınları'ndan çıkan Söyleşiler kitabı da bu arşivlerde saklı kalan söyleşilerden oluşuyor. Kitap, onu tanımak, anlamak için bir fırsat. Ceylan'ın yönetmen arkadaşı Mehmet Eryılmaz'ın derlediği söyleşilerin bir mantığı da var elbet. Ceylan'ın ilk filmi Kasaba filminden başlayarak, Bir Zamanlar Anadolu'da'ya kadar yapılan 25 söyleşi, tarih sırasıyla kitaba alınmış. Kitabı okuyup bitirdiğinizde zihninizde bir Ceylan portresi oluşuyor ve adeta sinema macerasına bir dış göz olarak tanıklık etmiş olduğunuzu hissediyorsunuz.

ÖDÜLLERİN ÇOK BOYUTU VAR
"Bu tür ödüllerin (Altın Koç), duygusal olarak çok boyutu var. Bazen böyle bir ödülden sonra, birçok insanın benden hoşlanmayacağını düşünüyorum. İnsan aynı anda hem mutlu oluyor hem de rahatsız oluyor. Bazen de insan sakin bir hayat istiyor. Kenara çekileyim, her şeyden uzak durayım istiyor."